این کتاب مقدماتی دارد که همه خواندنی است. آنچه در مجله بینات درج شد، فقط ترجمه دو گفتار از دو استاد فقید سید محمد مشکوة و حسین علی محفوظ است (در آن سالها وی مهمان دانشگاه تهران بوده است) که در بارۀ شریف رضی، کتاب تلخیص البیان و نسخه یادشده سخن گفته اند. بدون اینکه آن مطالب را در این یادداشت تکرار کنم، دیگر نکات درس آموز مربوط به کتاب را از مقدمات و تعلیقات این نسخه نفیس – که خود در کمیابی تالی تلو نسخه‌های خطی شده – نقل می‌کنم.

نکته اول
مرحوم مشکوة در یادداشتی که یک بار به زبان عربی و یک بار به فارسی نوشته، در بارۀ این نسخه و چاپ آن توضیح داده است.
ترجمه مقدمه عربی او چنین است:

بسمه تعالی. برای عمل به نظر ما و بر اساس اشارت ما، یکهزار نسخه از این کتاب به چاپ می‌رسد. هزینۀ آن از بیت المال، بخصوص سهم امام علیه السلام را از سوی جناب عین التجار الاخیار آقا حسین اجابت وفقه الله للخیر پرداختیم. نسخه‌های این کتاب به رایگان به مسلمانان داده می‌شود، به ویژه آنان که به راستی اهل آن هستند، از مؤمنان اثناعشری. امیدواریم از کسانی که این کتاب به دستشان می‌رسد، اگر سزاوار استفاده از چنین وجوهی نباشند، قیمت کتاب را به کسانی که به راستی اهل آنند، بدهند. شرط برای گیرندۀ کتاب، آن است که دروغگو و تارک نماز نباشد.
همچنین باید دانست که این چهارمین کتابی است که از محل وجوه شرعیه تقدیم می‌کنیم. پیش از این، چند کتاب دیگر بدین صورت عرضه شد:
کلید بهشت نوشته قاضی سعید قمی، النکت الاعتقادیة نوشته شیخ مفید، مصادقة الاخوان نوشته شیخ صدوق.
تمام نسخه‌های این کتابها را به رایگان به افرادی که سزاوار آن بودند، هدیه کردیم. بعلاوه دوست فاضل ما حاج میرزا جمال الدین معارف‌پرور خوانساری هزینۀ چاپ دو کتاب را داده بود: الوجیزة في الدرایة نوشته شیخ بهائی و المحرك الأول نوشته ابوسلیمان سجستانی، که در یک مجلّد منتشر شده و شمار زیادی از نسخه‌های چاپ شدۀ آن را به ما اهدا کرد که به طلاب علوم که سزاوار آن بودند، رساندیم.
بدین روی، این پنجمین کتابی است که هزینۀ طبع آن را از محلّ وجوه شرعیه و مصارف خیریه می‌پردازیم و به اهل آن هدیه می‌شود. از خدای تعالی توفیق می‌طلبیم و از برادران مؤمن خود می‌خواهیم که ما را در جهت ادامه این کار، کمک دهند. و الحمد لله.

یادداشت فارسی او نیز چنین است:

بسمه تعالی. این کتاب، از محلّ وجوه شرعیه بخصوص آنچه از طرف جناب مستطاب زین الابرار عین التجار آقای حسین اجابت سلمه الله تعالی رسیده بود، به چاپ رسید. و به کسانی که استحقاق دارند که از بیت المال مسلمین و از سهم امام علیه السلام استفاده کنند؛ مجاناً داده می‌شود.
شرط است که دریافت کننده، تارک نماز و دروغگو نباشد.
و خواهشمند است طبق غلطنامۀ آخر کتاب، فهرست و ارقام حواشی نسخه را تصحیح فرمائید.
و اگر مستحقّ دریافت این گونه وجوه نیستید، به مستحقّی که شرائط سابق الذکر در او فراهم باشد، معادل مبلغ یکصد و بیست ریال به پول ایران مرحمت کنید.

نکته دوم
دو قطعه فارسی و عربی به عنوان مادۀ تاریخ نشر کتاب در پایان آن آمده است.
قطعه فارسی از محمدعلی ناصح رئیس انجمن ادبی ایران است که عینا به خط خودش آمده است، با مطلع:

پیشوای علم و دانش سید فاضل رضی

آن به زهد و پارسائی نام بردار جهان

آنگاه 13 بیت دیگر پس از آن آورده و در آخرین بیت گوید:

گوید اینک از پی تاریخ طبع این کتاب

کلک ناصح: «مژده بادا طبع تلخیص البیان»

.

(1369)

قطعۀ عربی از شیخ مصطفی حائری است با این مطلع:

قد أرسل الرحمن للعنایة

إلی العباد رسل الهدایة

آنگاه 22 بیت پس از آن آورده که در آخرین بیت گوید:

«والحائريّ نشرها قد أرّخا

ناشرها قد حاز بالکرامة»

.

(1371)

نکته سوم
نسخه‌ای که در اختیار استاد مشکوة بوده، از آغاز و انجام افتادگی دارد. همین مقدار که به چاپ عکسی رسیده، ۲۴۰ صفحه را در بر دارد که پس از آن فهرست‌های علمی کتاب در ۹۸ صفحه (با شماره صفحه مستقلّ) آمده است. این فهرست‌ها شامل موارد زیر است:
فهرست آیات وارده در متن کتاب به ترتیب مصحف (ص ۱ تا ۲۶).
فهرست اعلام اشخاص و اماکن و فرق و کتب (ص ۲۷ تا ۳۱).
فهرست امثال و ترکیبات وارده در کتاب (ص ۳۲ تا ۳۸)
فهرست الفاظی که شریف رضی در خلال کتاب شرح کرده به ترتیب الفبا (ص ۳۹ تا ۴۹)
فهرست تفصیلی مطالب کتاب (ص ۵۰ تا ۸۵)
فهرست ابیات مورد استشهاد در کتاب بر ترتیب قافیه آنها (ص ۸۶ تا ۸۹). در پانویس این فهرست، منابع دیگر برای برخی از این شعرها بیان شده است.
مستدرک فهارس پیشین همین کتاب. (ص ۸۹ تا ۹۲)
فهرستی از برگه‌هایی از نسخه اساس (خطی کهن) که در اصل نسخه که به دست مرحوم مشکوة رسیده، موجود نیست. (ص ۹۲ تا ۹۳)
فهرستی از مباحث کتاب که با هم شباهت یا وحدت موضوعی دارند (ص ۹۳ تا ۹۶)
دو قطعه ماده تاریخ فارسی و عربی که از آنها یاد شد. (ص ۹۶ تا ۹۸)
این گونه استخراج فهارس دقیق – که بخصوص با توجه به قدمت زمانی چاپ و نشر آن، اهمیت زیادی یافته، حتی در این زمان نیز عجیب است و کمیاب. و می‌سزد که ناشران نسخه‌های عکسی بدان بیش از پیش توجه کنند.