[2]

در باب ذکرهای زبانی، مهمترین و کاملترین آنها مداومت بر کلمۀ توحید است؛ یعنی: کلمۀ لا إله إلا الله. (چند مورد ذکر زبانی بیان می‌شود:)
یکم. از اصبغ بن نباته روایت شده که همراه با امام علی بن ابی طالب علیه السلام بودم که از کنار مقبره‌ها می‌گذشت و می‌گفت:

السَّلَامُ عَلَى‏ أَهْلِ لَا‏ إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ مِنْ أَهْلِ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ يَا أَهْلَ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ كَيْفَ وَجَدْتُمْ كَلِمَةَ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ يَا لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ بِحَقِّ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ اغْفِرْ لِمَنْ قَالَ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ احْشُرْنَا فِي زُمْرَةِ مَنْ قَالَ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّه‏.

امیرالمؤمنین علیه السلام روایت می‌کند که رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: هر کس این دعا را هنگام گذشتن از مقبره‌ها بخواند، گناهان پنجاه سالۀ او آمرزیده می‌شود. گفتند: ای رسول خدا! اگر کسی به اندازۀ پنجاه سال گناه نکرده باشد؟ فرمود: گناه والدینش و برادرانش و تمام مسلمانان را می‌آمرزد.
دوم. کمترین حدّ این ذکر، صد بار در هر روز است. امام صادق علیه السلام فرمود:

مَنْ قَالَ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ مِائَةَ مَرَّةٍ كَانَ أَفْضَلَ النَّاسِ ذَلِكَ الْيَوْمَ عَمَلًا إِلَّا مَنْ زَاد

کسی که صد بار در روز «لا اله الا الله» بگوید، در آن روز، از جهت عمل، برترین مردم است مگر این که دیگری عملی افزون تر داشته باشد.
سوم. در ظرف کثرت، این ذکر حدی ندارد. ابن قداح از امام صادق علیه السلام روایت کرده که فرمود:

مَا مِنْ شَيْ‏ءٍ إِلَّا وَ لَهُ حَدٌّ يَنْتَهِي إِلَيْهِ إِلَّا الذِّكْرَ فَلَيْسَ لَهُ حَدٌّ يَنْتَهِي إِلَيْهِ فَرَضَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ الْفَرَائِضَ فَمَنْ أَدَّاهُنَّ فَهُوَ حَدُّهُنَّ. وَ شَهْرَ رَمَضَانَ فَمَنْ صَامَهُ فَهُوَ حَدُّهُ. وَ الْحَجَّ فَمَنْ حَجَّ فَهُوَ حَدُّهُ؛ إِلَّا الذِّكْرَ، فَإِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ لَمْ يَرْضَ مِنْهُ بِالْقَلِيلِ وَ لَمْ يَجْعَلْ لَهُ حَدّاً يَنْتَهِي إِلَيْهِ ثُمَّ تَلَا هَذِهِ الْآيَةَ: يا أَيُّهَا الَّذِينَ‏ آمَنُوا اذْكُرُوا اللَّهَ ذِكْراً كَثِيراً وَ سَبِّحُوهُ بُكْرَةً وَ أَصِيلاً. فَقَالَ: لَمْ يَجْعَلِ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ لَهُ حَدّاً يَنْتَهِي إِلَيْهِ.
قَالَ: وَ كَانَ أَبِي علیه السلام كَثِيرَ الذِّكْرِ. لَقَدْ كُنْتُ أَمْشِي مَعَهُ وَ إِنَّهُ لَيَذْكُرُ اللَّهَ، وَ آكُلُ مَعَهُ الطَّعَامَ وَ إِنَّهُ لَيَذْكُرُ اللَّهَ، وَ لَقَدْ كَانَ يُحَدِّثُ الْقَوْمَ وَ مَا يَشْغَلُهُ ذَلِكَ عَنْ ذِكْرِ اللَّهِ. وَ كُنْتُ أَرَى لِسَانَهُ لَازِقاً بِحَنَكِهِ يَقُولُ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ. وَ كَانَ يَجْمَعُنَا فَيَأْمُرُنَا بِالذِّكْرِ حَتَّى تَطْلُعَ الشَّمْسُ. وَ يَأْمُرُ بِالْقِرَاءَةِ مَنْ كَانَ يَقْرَأُ مِنَّا. وَ مَنْ كَانَ لَا يَقْرَأُ مِنَّا أَمَرَهُ بِالذِّكْرِ.
وَ الْبَيْتُ الَّذِي يُقْرَأُ فِيهِ الْقُرْآنُ وَ يُذْكَرُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ فِيهِ، تَكْثُرُ بَرَكَتُهُ وَ تَحْضُرُهُ الْمَلَائِكَةُ وَ تَهْجُرُهُ الشَّيَاطِينُ وَ يُضِي‏ءُ لِأَهْلِ السَّمَاءِ كَمَا يُضِي‏ءُ الْكَوْكَبُ الدُّرِّيُّ لِأَهْلِ الْأَرْضِ. وَ الْبَيْتُ الَّذِي لَا يُقْرَأُ فِيهِ الْقُرْآنُ وَ لَا يُذْكَرُ اللَّهُ فِيهِ، تَقِلُّ بَرَكَتُهُ وَ تَهْجُرُهُ الْمَلَائِكَةُ وَ تَحْضُرُهُ الشَّيَاطِينُ. ...
ثُمَّ قَالَ: جَاءَ رَجُلٌ إِلَى النَّبِيِّ صلی الله علیه و آله، فَقَالَ: مَنْ خَيْرُ أَهْلِ الْمَسْجِدِ؟ فَقَالَ: أَكْثَرُهُمْ لِلَّهِ ذِكْرا.

هیچ چیزی نیست مگر حدی دارد که فریضه‌ای که خداوند واجب ساخته، بدان منتهی شود؛ هر کس آن را ادا کرد، حدّ آن را به پایان برده است. هر کس روزۀ ماه رمضان گرفت، حدّ آن همین است. هر کس حج گزارد، حدّ آن همین است.
اما یاد خدا چنان است که خداوند به اندکِ آن راضی نشده و برای آن حدّی که پایان یابد، قرار نداده است. آنگاه امام علیه السلام این آیه را تلاوت کرد: یا ایها الذین آمنوا اذکروا الله ذکراً کثیراً و سبّحوه بکرةً و أصیلاً. بدین روی برای یاد خدا حدّی قرار نداده که بدان حد منتهی شود.
امام علیه السلام فرمود: پدرم بسیار ذکر می‌گفت. با او راه می‌رفتم و یاد خدا می‌کرد. غذا می‌خورد و یاد خدا می‌کرد. اگر با گروهی سخن می‌گفت، این کار او را از یاد خدا باز نمی‌داشت. می‌دیدم که زبانش به گلویش می‌رسد و پیوسته "لا اله الا الله" می‌گوید.
او ما را گرد می‌آورد و به یادکردِ خدا امر می‌فرمود تا وقتی خورشید بتابد. ما را به قرائت امر می‌کرد. بعضی از ما قرائت می‌کردند. آنگاه کسانی را که قرائت نمی‌کردند، امر به ذکر می‌کرد.
خانه‌ای که در آن قرآن خوانده شود و یاد خدا شود، برکتش افزون گردد و ملائک در آن حضور یابند و شیاطین از آن دور شوند و برای اهل آسمان نور تابد، همان گونه که ستاره‌ها برای اهل زمین نور تابند. اما خانه‌ای که در آن قرائت قرآن و یاد خدا نشود، برکتش اندک گردد و ملائک از آن دور شوند و شیاطین در آن حضور یابند.
امام علیه السلام فرمود: شخصی نزد پیامبر صلی الله علیه و آله آمد و پرسید: بهترین افراد اهل مسجد کیانند؟ فرمود: آنها که بیشتر یاد خدا می‌کنند.
چهارم. از مدلول خبر یادشده غفلت مکن. بلکه آن را وجهۀ همّت خود و فرادید توجّه خود قرار ده. و اجازه مده که کارهای ضروری ات – از خوردن و نوشیدن و دیگر امور روزمرّه – مانع از ذکر شوند.
به یارانت – خصوصاً آنها که این ذکر را نمی‌گویند – بگو که آن را از دست ندهند تا به سعادت دو جهان دست یابند. باشد که سخن تو در دنیا، به همین کلمۀ شریف پایان گیرد و به بهشت در آیی.
در خبر مستفیض آمده است:

من کان آخر کلامه لا اله الا الله دخل الجنّة

یعنی: هر کس آخرین سخنش در دنیا «لا اله الا الله» باشد وارد بهشت می‌شود.
البته احتمال دیگری به ذهن می‌رسد و آن اینکه مراد، ختم کلام او در هر مجلس باشد. به هر حال، نباید از این کلمۀ مهم در هیچ حالی غفلت کرد.

[3]

در شمار ذکرهای مهم، تسبیحات اربع است که «الباقیات الصالحات» نامیده می‌شود. [در این زمینه چند حدیث یاد می‌شود]
یکم.

مَرَّ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بِرَجُلٍ يَغْرِسُ غَرْساً فِي حَائِطٍ لَهُ، فَوَقَفَ لَهُ‏ وَ قَالَ: أَ لَا أَدُلُّكَ عَلَى غَرْسٍ أَثْبَتَ أَصْلًا وَ أَسْرَعَ إِينَاعاً وَ أَطْيَبَ ثَمَراً وَ أَبْقَى؟ قَالَ: بَلَى فَدُلَّنِي يَا رَسُولَ اللَّهِ. فَقَالَ: إِذَا أَصْبَحْتَ وَ أَمْسَيْتَ فَقُلْ: سُبْحَانَ اللَّهِ وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ وَ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ اللَّهُ أَكْبَرُ، فَإِنَّ لَكَ إِنْ قُلْتَهُ بِكُلِّ تَسْبِيحَةٍ عَشْرَ شَجَرَاتٍ فِي الْجَنَّةِ مِنْ أَنْوَاعِ الْفَاكِهَةِ وَ هُنَّ مِنَ الْبَاقِيَاتِ الصَّالِحَاتِ.
قَالَ: فَقَالَ الرَّجُلُ: فَإِنِّي أُشْهِدُكَ يَا رَسُولَ اللَّهِ أَنَّ حَائِطِي هَذَا صَدَقَةٌ مَقْبُوضَةٌ عَلَى فُقَرَاءِ الْمُسْلِمِينَ أَهْلِ الصَّدَقَةِ. فَأَنْزَلَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ آيَاتٍ مِنَ الْقُرْآنِ: فَأَمَّا مَنْ أَعْطى‏ وَ اتَّقى‏ وَ صَدَّقَ‏ بِالْحُسْنى‏ فَسَنُيَسِّرُهُ لِلْيُسْرى

از ضریس روایت شده که امام باقر علیه السلام از پدرانش روایت کرده که پیامبر خدا صلی الله علیه و آله از کنار شخصی گذشت که در باغ خود درختانی می‌کاشت. حضرتش در کنار او ایستاد و فرمود: آیا تو را دلالت نکنم به درختی که ریشه‌اش استوار و میوه‌اش زودرس تر و پاکیزه تر باشد؟
گفت: آری، پدر و مادرم فدایت باد، ای رسول خدا.
فرمود: در هر صبح و شام بگو: سبحان الله و لا اله الا الله و الله اکبر. وقتی چنین بگویی در برابر هر تسبیح ده درخت در بهشت با انواع میوه‌ها داری، و اینها از باقیات صالحات است.
آن شخص گفت: ای پیامبر خدا! این باغ را بر فقرای مسلمان از اهل صفّه وقف کردم. در این حال، خدای تبارک و تعالی فرو فرستاد: فأمّا من أعطی و اتّقی و صدّق بالحسنی فسنیسّره للیسری.
دوم. قرائت آن بهتر است سی بار یا صد بار در هر روز، یا سی بار پس از هر نماز باشد.
از اهل بیت علیهم السلام روایت شده که رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود:

سُبْحَانَ اللَّهِ وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ وَ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ اللَّهُ أَكْبَرُ سَيِّدُ التَّسَابِيحِ‏ فَمَنْ قَالَ فِي يَوْمٍ ثَلَاثِينَ مَرَّةً كَانَ خَيْراً لَهُ مِنْ عِتْقِ رَقَبَةٍ وَ كَانَ خَيْراً لَهُ مِنْ عَشَرَةِ آلَافِ فَرَسٍ يُوَجِّهُهَا فِي سَبِيلِ اللَّهِ وَ مَا يَقُومُ مِنْ مَقَامِهِ إِلَّا مَغْفُوراً لَهُ الذُّنُوبُ وَ أَعْطَاهُ اللَّهُ بِكُلِّ حَرْفٍ مَدِينَةً فِي الْجَنَّة

سبحان اللَّه و الحمد للَّه و لا اله الا اللَّه و اللَّه اكبر سرور تسبيحات است. پس هر كه آن را سی بار در هر روز گويد، برایش بهتر از آزاد كردن بنده است. و برایش بهتر است از ده هزار اسب كه در راه خدا به کار گیرد، و از مكان خود برنخيزد مگر اینکه آمرزيده شود و خدا به او در برابر هر حرفى شهرى عنایت کند.
نیز رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود:

منْ قَالَ مِائَةَ مَرَّةٍ سُبْحَانَ اللَّهِ وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ وَ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ اللَّهُ أَكْبَرُ كُتِبَ اسْمُهُ فِي دِيوَانِ الصِّدِّيقِينَ وَ لَهُ ثَوَابُ الصِّدِّيقِينَ وَ لَهُ بِكُلِّ حَرْفٍ نُورٌ عَلَى الصِّرَاطِ وَ يَكُونُ فِي الْجَنَّةِ رَفِيقَ خَضِرٍ علیه السلام

هر كه صد بار سبحان اللَّه و الحمد للَّه و لا اله الا اللَّه و اللَّه اكبر بگوید، خدا او را در ديوان صدّيقان بنویسد، و برای او به هر حرفى نورى بر صراط خواهد بود، و در بهشت، رفيق خضر عليه السلام است.
امام صادق علیه السلام فرمود:

إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ لِأَصْحَابِهِ ذَاتَ يَوْمٍ: أَ رَأَيْتُمْ لَوْ جَمَعْتُمْ مَا عِنْدَكُمْ مِنَ‏ الثِّيَابِ وَ الْآنِيَةِ ثُمَّ وَضَعْتُمْ بَعْضَهُ عَلَى بَعْضٍ أَ كُنْتُمْ تَرَوْنَهُ تَبْلُغُ السَّمَاءَ؟ قَالُوا: لَا يَا رَسُولَ اللَّهِ.
قَالَ: أَ لَا أَدُلُّكُمْ عَلَى شَيْ‏ءٍ أَصْلُهُ فِي الْأَرْضِ وَ فَرْعُهُ فِي السَّمَاءِ؟ قَالُوا: بَلَى يَا رَسُولَ اللَّهِ قَالَ يَقُولُ أَحَدُكُمْ إِذَا فَرَغَ مِنْ صَلَاةِ الْفَرِيضَةِ سُبْحَانَ اللَّهِ وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ وَ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ اللَّهُ أَكْبَرُ ثَلَاثِينَ مَرَّةً فَإِنَّ أَصْلَهُنَّ فِي الْأَرْضِ وَ فَرْعَهُنَّ فِي السَّمَاءِ وَ هُنَّ يَدْفَعْنَ الْهَدْمَ وَ الْحَرَقَ‏ وَ الْغَرَقَ‏ وَ التَّرَدِّيَ فِي الْبِئْرِ وَ أَكْلَ السَّبُعِ وَ مِيتَةَ السَّوْءِ وَ الْبَلِيَّةَ الَّتِي تَنْزِلُ مِنَ السَّمَاءِ عَلَى الْعَبْدِ فِي ذَلِكَ الْيَوْمِ وَ هُنَ‏ الْباقِياتُ الصَّالِحاتُ‏.

روزى رسول خدا صلی الله علیه و آله به يارانش فرمود: ببينيد، اگر تمام لباسها و ظروف خود را جمع كنيد و آنها را روى هم بگذاريد آيا به آسمان مى‏رسد؟ گفتند: نه اى پيامبر خدا. فرمود: آيا شما را به چيزى كه ريشه‏اش در زمين و شاخه‏هايش در آسمان است راهنمايى نكنم؟ گفتند: چرا، اى پيامبر خدا.
فرمود: پس از خواندن نماز واجب، سى مرتبه بگويید: «سبحان اللَّه و الحمد للَّه و لا اله الّا اللَّه و اللَّه اكبر» كه ريشه اين اذكار در زمين و شاخه‏هايش در آسمان است. اين ذكرها جلوى ويرانى، آتش‏سوزى، غرق شدن، افتادن در چاه، طعمۀ درندگان شدن، مُردن بد و بلاهايى را كه در آن روز بر انسان فرود مى‏آيد مى‏گيرد، و اين اذكار باقىات صالحات است.