مقدمه
کتاب معانی کتاب الله و تفسیره المنیر، تفسیری است به فارسی شیرین کهن، که تنها مجلد بازمانده از آن یعنی مجلد هشتم، تفسیر سوره‌های کهف تا طه را در بر دارد. مؤلف آن ابونصر احمد بن محمد بن حمدان بن محمد حدادی (متوفی پیش از ۴۸۴) است که بر اساس دیدگاه تسنن نوشته است. نسخه موجود به خط عثمان بن حسین وراق غزنوی در سال ۴۸۴ کتابت شده و تذهیب‌های زیبایی دارد.
نسخه خطی اصل – که کهن‌ترین ترجمه فارسی موجود یا دست کم یکی از کهن‌ترین ترجمه‌های فارسی موجود قرآن است – در کتابخانه و موزۀ توپقاپی‌سرای استانبول نگهداری می‌شود. این کتاب با مقدمه سید محمد عمادی حائری به سال ۱۳۹۰ مشترکاً توسط کتابخانه توپقاپی‌سرای (ترکیه) و کتابخانه مجلس (ایران) به صورت عکسی منتشر شد.
یادداشت پیش رو را در تاریخ فروردین ۱۳۹۱ نوشتم که تا کنون مجال انتشار نیافته است. در این یادداشت، نکاتی در بارۀ ائمه اطهار یا منقول از آنان را از این کتاب برگزیده‌ام. به دلیل کمبود فرصت، فعلاً به نشر همین گزیده‌ها بسنده می‌کنم و تحلیل آنها زمانی دیگر می‌طلبد. این زمان بگذار تا وقت دگر.
باری، اهمیت این منقولات، بدان رو است که تسنن مؤلف از خلال مطالبی که ذیل آیات آورده به خوبی پیدا است. بعلاوه زبان شیرین کهن پارسی جامه‌ای بس زیبا بر تن احادیث مربوط پوشانده است. این خود دستاورد بزرگی است در این روزها که ضعف نثر پارسی و عدم توجه به امانت هزار ساله در آثار مکتوب، به ویژه کتابهای حوزۀ دین، به عنوان یک ضعف مشهود، خود را می‌نمایاند. به هر حال در مسیر پژوهش‌های حدیثی به کار می‌آید.
به امید آنکه این وجیز ناچیز در آستان بلند خاندان نور علیهم السلام مقبول افتد، پاداش معنوی این یادداشت مختصر تقدیم می‌شود به روح محقق و مورخ معاصر مرحوم دکتر صادق آیینه‌وند که امروز خبر درگذشت او را در یافتم.
۱.ذیل آیه ۹۶ سوره مریم ﴿سیجعل لهم الرحمن ودّا﴾ می‌نویسد:
علی گفت رضوان الله علیه: یا رسول الله این وُدّ چه باشد؟ گفت: یا علی این دوستی بود کی خداوند تعالی از نیک مردمان در دل مؤمنان نهد و زان فریشتگان مقرب.
یا علی خدای عز وجل مر مؤمنان را سه چیز هدیه دهد: یکی دوستی دردل مؤمنان، و دیگر نمک کنی و زیبایی اندر رویهای ایشان، و سدیگر هیبتنی ازیشان اندر دل خلق نهد (ص ۱۶۳).
۲.ذیل آیه ۱۲سوره طه ﴿فاخلع نعلیك﴾ می‌نویسد:
جعفر صادق رضی الله عنه گفت: از نعلین اشارت بعلاقت می‌کنند، أی کی عِلاقت از میان بیفکن تا بحق برسی.
و هم صادق گفت رضی الله عنه اندر اشارت این آیت کی موسی گفت علیه السلام: ﴿ولي فیها مآرب أخری﴾. مرا اندرین عصا منفعت‌های دیگرست. و هیچ منفعتی بزرگتر از آن بود کی بسبب آن عصا خطاب حق تعالی یافت کی ویرا گفت: ﴿وما تلك بیمینك یا موسی﴾. ( ص ۱۸۴).
۳. ذیل آیه ۸۲ سوره طه ﴿ثم اهتدی﴾ می‌نویسد:
جعفر بن محمد الصادق گفت رضي الله عنه اندر معنی ﴿ثم اهتدی﴾: آنکس کی بر سبیل سنت بیاید. (ص ۲۲۷).
۴. ذیل آیه ۹۷ سوره طه ﴿لنحرّقنّه﴾ گوید:
و بقرائت علی رضي الله عنه لَنَحرُقَنَّهُ خواند. معنی "لنبردنّه" باشد. (ص ۲۴۰).
۵. ذیل آیه ۱۹ سوره حج ﴿هذان خصمان اختصموا في ربهم﴾ گوید:
ضحاک گفت رحمه الله: این آیت در شأن علیِ بوطالب آمده است و حمزة بن عبدالمطلب و عبیدة بن الحارث رضوان الله علیهم کی بروز بدر جنگ کردند با سه کافر: عتبه و شیبه و ولید.
عتبه اشان (؟) مر علی را و حمزه را رضي الله عنهما گفتند: بیایید بسوی پرستش لات و عزی.
علی گفت رضي الله عنه: بیایید بسوی پرستش خدای عز وجل.
عتبه و شیبه گفتند: راست گفت لات و عزّی.
علی گفت رضي الله عنه: راست گفت خدای و رسول خدای تعالی.
این بود خصومت ایشان (ص ۴۰۱).
کتاب معانی کتاب الله و تفسیره المنیر، تفسیری است به فارسی شیرین کهن، که تنها مجلد بازمانده از آن یعنی مجلد هشتم، تفسیر سوره‌های کهف تا طه را در بر دارد. مؤلف آن ابونصر احمد بن محمد بن حمدان بن محمد حدادی (متوفی پیش از ۴۸۴) است که بر اساس دیدگاه تسنن نوشته است. نسخه موجود به خط عثمان بن حسین وراق غزنوی در سال ۴۸۴ کتابت شده و تذهیب‌های زیبایی دارد.
نسخه خطی اصل – که کهن‌ترین ترجمه فارسی موجود یا دست کم یکی از کهن‌ترین ترجمه‌های فارسی موجود قرآن است – در کتابخانه و موزۀ توپقاپی‌سرای استانبول نگهداری می‌شود. این کتاب با مقدمه سید محمد عمادی حائری به سال ۱۳۹۰ مشترکاً توسط کتابخانه توپقاپی‌سرای (ترکیه) و کتابخانه مجلس (ایران) به صورت عکسی منتشر شد.
یادداشت پیش رو را در تاریخ فروردین ۱۳۹۱ نوشتم که تا کنون مجال انتشار نیافته است. در این یادداشت، نکاتی در بارۀ ائمه اطهار یا منقول از آنان را از این کتاب برگزیده‌ام. به دلیل کمبود فرصت، فعلاً به نشر همین گزیده‌ها بسنده می‌کنم و تحلیل آنها زمانی دیگر می‌طلبد. این زمان بگذار تا وقت دگر.
باری، اهمیت این منقولات، بدان رو است که تسنن مؤلف از خلال مطالبی که ذیل آیات آورده به خوبی پیدا است. بعلاوه زبان شیرین کهن پارسی جامه‌ای بس زیبا بر تن احادیث مربوط پوشانده است. این خود دستاورد بزرگی است در این روزها که ضعف نثر پارسی و عدم توجه به امانت هزار ساله در آثار مکتوب، به ویژه کتابهای حوزۀ دین، به عنوان یک ضعف مشهود، خود را می‌نمایاند. به هر حال در مسیر پژوهش‌های حدیثی به کار می‌آید.
به امید آنکه این وجیز ناچیز در آستان بلند خاندان نور علیهم السلام مقبول افتد، پاداش معنوی این یادداشت مختصر تقدیم می‌شود به روح محقق و مورخ معاصر مرحوم دکتر صادق آیینه‌وند که امروز خبر درگذشت او را در یافتم.
جمعه ۱۸ اردیبهشت ۱۳۹۴ / ۱۹ رجب ۱۴۳۶
۱.ذیل آیه ۹۶ سوره مریم ﴿سیجعل لهم الرحمن ودّا﴾ می‌نویسد:
علی گفت رضوان الله علیه: یا رسول الله این وُدّ چه باشد؟ گفت: یا علی این دوستی بود کی خداوند تعالی از نیک مردمان در دل مؤمنان نهد و زان فریشتگان مقرب.
یا علی خدای عز وجل مر مؤمنان را سه چیز هدیه دهد: یکی دوستی دردل مؤمنان، و دیگر نمک کنی و زیبایی اندر رویهای ایشان، و سدیگر هیبتنی ازیشان اندر دل خلق نهد (ص ۱۶۳).
۲.ذیل آیه ۱۲سوره طه ﴿فاخلع نعلیك﴾ می‌نویسد:
جعفر صادق رضی الله عنه گفت: از نعلین اشارت بعلاقت می‌کنند، أی کی عِلاقت از میان بیفکن تا بحق برسی.
و هم صادق گفت رضی الله عنه اندر اشارت این آیت کی موسی گفت علیه السلام: ﴿ولي فیها مآرب أخری﴾. مرا اندرین عصا منفعت‌های دیگرست. و هیچ منفعتی بزرگتر از آن بود کی بسبب آن عصا خطاب حق تعالی یافت کی ویرا گفت: ﴿وما تلك بیمینك یا موسی﴾. ( ص ۱۸۴).
۳. ذیل آیه ۸۲ سوره طه ﴿ثم اهتدی﴾ می‌نویسد:
جعفر بن محمد الصادق گفت رضي الله عنه اندر معنی ﴿ثم اهتدی﴾: آنکس کی بر سبیل سنت بیاید. (ص ۲۲۷).
۴. ذیل آیه ۹۷ سوره طه ﴿لنحرّقنّه﴾ گوید:
و بقرائت علی رضي الله عنه لَنَحرُقَنَّهُ خواند. معنی "لنبردنّه" باشد. (ص ۲۴۰).
۵. ذیل آیه ۱۹ سوره حج ﴿هذان خصمان اختصموا في ربهم﴾ گوید:
ضحاک گفت رحمه الله: این آیت در شأن علیِ بوطالب آمده است و حمزة بن عبدالمطلب و عبیدة بن الحارث رضوان الله علیهم کی بروز بدر جنگ کردند با سه کافر: عتبه و شیبه و ولید.
عتبه اشان (؟) مر علی را و حمزه را رضي الله عنهما گفتند: بیایید بسوی پرستش لات و عزی.
علی گفت رضي الله عنه: بیایید بسوی پرستش خدای عز وجل.
عتبه و شیبه گفتند: راست گفت لات و عزّی.
علی گفت رضي الله عنه: راست گفت خدای و رسول خدای تعالی.
این بود خصومت ایشان (ص ۴۰۱).
جمعه ۱۸ ارديبهشت ۱۳۹۴ ساعت ۴:۲۱
