پس از سالها انتظار، کتاب نفیس شرح دعای ندبه منتشر شد. نگارنده این سطور که در وانفسای سقوط کیفیت کتابهای دینی همیشه چشم به راه آثار ارزشمند است، در باب دعای ندبه نیز چنین انتظاری داشت؛ که در ماههای اخیر به کتاب ارزشمند توثیق دعاء الندبة تدوین مؤسسه امام هادی علیه السلام (زیر نظر آیة الله سید هادی رفیعی‌پور) دست یافته بود و نگارش معرفی و نقد آن را به یکی از دوستان خود سپرده بود.
ولی اینک با دیدن این کتاب نفیس، در عین گرفتاری‌ها و تعهدات مختلف، این متن مختصر را نوشت تا اهل نظر را در شادی خود سهیم کند. روشن است که ارائۀ درونمایۀ کتاب، چنانکه باید و شاید، به فرصت تفصیلی نیاز دارد که امید است در آینده نصیب شود.

در آستانۀ میلاد گرامی امام همام حجت حق الهی حضرت مهدی موعود ارواحنا فداه کتابی منتشر شد که اهل تحقیق و دلسوختگان وادی انتظار امام موعود، ده‌ها سال انتظار انتشارش را می‌کشیدند.
کتاب شرح دعای ندبه، کتابی ارجمند که محقق فقید مرحوم محدث ارموی نزدیک به شصت سال در دست تألیف داشت، از اوان جوانی تا واپسین روزهای عمر پربرکت خود را بدان اشتغال داشت.
در باره این سِفر نفیس، در کتاب «سید جلال الدین محدث ارموی» (تهران: خانه کتاب، 1394، کتابچه شماره 8 از سلسله مشاهیر کتابشناسی معاصر ایران) نوشته بودم:
«محدث نشر آثار مکتوب خود را از سال 1324 ش. با تصحیح و نشر کتاب میزان الملل نوشتۀ میرزا علی بخش قاجار آغاز کرد که تا آخرین شب عمرش – 5 آبان 1358 ش. که به تعلیقات نقض اشتغال داشت – ادامه یافت. بیشتر این آثار را در زمان حیات خود نشر داد و نشر معدودی از آنها پس از رحلتش انجام شد.
در این میان، کتاب شرح دعای ندبه سرگذشت جالبی دارد. محدث به دعای ندبه دلبستگی ویژه‌ای داشت. هر جمعه آن را با سوز و اشک می‌خواند و به هر یک از دوستان و استادان خود می‌رسید، نگارش شرحی بر آن دعا را درخواست می‌کرد. همزمان خود به تدریج، شرح دعای ندبه را می‌نگاشت، به گونه‌ای که تا آخر عمر موفق به اتمام و نشر آن نشد.
شیخ آقا بزرگ تهرانی در ضمن تقریظ بر تفسیر گازر به سال 1382 قمری / 1341 شمسی می‌نویسد:

علی محدث در گزارشی از این کتاب که به سال 1358 داده، این شرح را نتیجۀ شصت سال کار مفید استاد می‌داند که از اوان جوانی بدان اهتمام ورزیده، ولی

صفحاتی از این کتاب – که بخشی از آن به خط استاد حسین درگاهی است – به سال 1386 منتشر شد. میر هاشم محدث فرزند استاد در سخنرانی خود در همایش حامیان نسخ خطی در باره آن سخن گفت و از بزرگان برای نشر آن کمک خواست.
سر انجام، یادداشتهای این کتاب نفیس به سال 1391 به آیت الله رضا استادی منتقل شد و ایشان تحقیق کتاب را آغاز کرد که اکنون در قالب یک کتاب چهار جلدی در دست انتشار است.
این نمونه‌ها، تداوم حیات علمی استاد فقید را نشان می‌دهد که پس از گذشت چند دهه از رحلت، هنوز آثار خیر آن در زندگی پژوهشیان دیده می‌شود. و این ژرف‌بینی و آینده‌نگری او در کارهایش را به خوبی نمایانگر است. (سید جلال الدین محدث ارموی، ص 16 – 18).
پیش از ادامۀ سخن، اشاره کنم به دلبستگی فوق العادۀ آن محقق کم‌مانند به آستان گرامی مهدوی، که در سفارشنامۀ کم برگ و پربار او خطاب به فرزندانش به خوبی نمودار است. بازخوانی آن در این ایام نورانی لطف دیگر دارد. باز هم از همان کتاب نقل می‌کنم:
«محدث ارموی قصد نگارش نصیحت‌نامه‌ای خطاب به فرزندانش داشته که نه تنها فرزندانِ تنی، بلکه همۀ فرزندان معنوی او را – یعنی تمام کسانی را که از آثارش بهره می‌گیرند – به کار آید. بدین روی، نخستین بند این پندنامه را نوشت، ولی فرصت برای نگارش بندهای دیگر را نیافت. همین پندنامۀ کوتاه و ناتمام، اقیانوسی از حقایق را در کلمات محدود جای داده و بحق باید گفت: "در خانه اگر کس است، یک حرف بس است".
نگارنده در باره این نصیحت‌نامه، بارها از فرزندانش سخنها شنیده بود. بعلاوه، فرزندش میر هاشم محدث در سخنرانی سال 1378 در ارومیه چنین گفت:

شنیده بودم که محدث یک نسخه از این نصیحت‌نامه را به تک تکِ فرزندانش داده است. به همین دلیل، هنگام تدوین و چاپ هدیه بهارستان از آنها کمک خواستم. و چنین شد که توفیق نشر این گنجینۀ گرانسنگ را برای نخستین بار یافتم. و خدای بزرگ را بر این توفیق سپاس می‌گویم. ..... متن این سفارشنامه چنین است:

آری، او جان در راه آرمان نهاد و جاودانه شد». (سید جلال الدین محدث ارموی، ص 18 – 21).

اینک به گزارشی بس شتاب زده از کتاب شرح دعای ندبه می‌پردازیم.
این کتاب در سه جلد، مجموعاً 1990 صفحه، به کوشش اساتید معاصر، رضا استادی و محسن احمدی، توسط کتابخانه تخصصی حدیث در روزهای اخیر منتشر شده است. در واقع، حسن مطلع سلسلۀ منشورات کتابخانۀ تخصصی حدیث – وابسته به دفتر آیة الله سیستانی – شده و امید است که با همین نیکویی تداوم یابد، تا بتوانیم بگوییم: «سالی که نکوست، از بهارش پیداست».
چند نکتۀ قابل توجه در مورد این کتاب قابل ذکر است:

نکته یکم.
محدث ارموی از اوان جوانی به دعای ندبه علاقه داشت. لذا به هر دانشوری که می‌رسید، از او می‌خواست که در این مورد بگوید یا بنویسد. از طریق این کتاب، نام و یاد برخی از این بزرگان را می‌توان یافت. به این موارد اشاره می‌شود، همراه با موضع اشاره بدان در کتاب محدث ارموی:
# علامه محمدصالح حائری سمنانی مازندرانی رساله‌ای به نام معراجیه نوشته است. (خلاصۀ آن: ج 2 ص 781 – 784).
# محقق خلخالی نیز در مورد معراج رساله‌ای دارد. (متن آن: ج 2 ص 784 – 688).
# نامۀ علامه سید محمد حسین طباطبایی به تاریخ 1 تیر 1354 شمسی (ج 1 ص 469 – 471)
# نامۀ مرحوم شیخ محمود حلبی به تاریخ 7 محرم 1398 قمری
# استنساخ متن دعای ندبه از مزار ابن مشهدی نسخه آیة الله مرعشی توسط میرزا محمد علی مدرس تبریزی صاحب ریحانة الادب در 12 صفحه که به خط خودش در آغاز جلد اول آمده است.
# نقل قولهای محدث از استادش چشمه کتانی و تعلیق بر آن از استاد قزوینی که قاعدتاً باید میرزا محمد قزوینی باشد. ( ج 3 ص 1732 – 1733).
# نقل قولی دیگر از استاد قزوینی (ج 3 ص 1746).
# استناد محدث به استادش میرزا علی عسکرآبادی (ج 1 ص 453).
# شعری که مرحوم جلال‌الدین همایی در مدح حضرت مهدی موعود به درخواست محدث به تاریخ ماه شعبان 1396 / 1355 شمسی سروده، به مطلع:

(متن کامل آن: ج 1 ص 343 – 345).
# شعری از امیری فیروزکوهی (ج 1 ص 342 – 343)
# نامۀ شیخ آقا بزرگ تهرانی به محدث در مورد رجال مسمی به بزوفری (ج 1 ص 258)
# اشعاری از شیخ محمد نهاوندی مفسر مشهد صاحب نفحات الرحمان که محدث، از او به تعبیر «استادم» یاد می‌کند (ج 1 ص 258).
# مطالب شفاهی از شیخ الاسلام زنجانی در مورد تفاوت ترحم و ترضّی در منابع رجالی (ج 1 ص 192).
این همه، بجز 488 منبع چاپی در زمینه‌های مختلف است که در پایان جلد سوم ص 1983 تا 1990 در کمال اختصار معرفی شده اند.
به نکات پیشین اضافه شود:
# یادداشتی از سعید نفیسی در کتابی که به امانت نزد محدث بوده و حاوی اطلاعات تاریخی است. (ج 1 ص 195 – 196، پاورقی).
# حواشی میرزا عبدالکریم مقدس رضایی بر إقبال الأعمال سید ابن طاووس (ج 1 ص 256).
# شعر شیخ سعید اهری در مورد مظلومیت اهل بیت (ج 1 ص 259 – 260).
# مجموعه خطی حاج حسین ختایی تاجر (ج 1 ص 256).
# نقل از محیط رضایی (ج 1 ص 280).
# اشاره به رسالۀ سید ابن طاووس با عنوان «التشریف بتعریف وقت التکلیف» (ج 1 ص 283) که متن کامل آن به اشارۀ محدث ارموی و آقا بزرگ تهرانی توسط سید محمدباقر شهیدی گلپایگانی به ضمیمۀ برنامۀ سعادت (ترجمه کشف المحجه ابن طاووس، تهران: مرتضوی، چاپ قدیم) آمده است.
به هر حال، کتاب، سرشار از اشارات کتابشناسی و نسخه‌شناسی و موزه‌ای از مطالب ناب است که در جای دیگری نمی‌توان یافت.

نکته دوم.
محدث از شش شرح دعای ندبه بهره برده که در این کتاب، بارها از آنها یاد کرده است:
1. شرح رفیع الدین جیلی (جیلانی) – ج 2 ص 860 و 697، ج 3 ص 1530. تألیف به سال 1123، یاد شده در الذریعه ج 26، شرح حال او در طبقات قرن 12 ص 282 آمده است.
2. شرح میرزا عبدالرحیم کلیبری انصاری (م 1334 ق.) پدر حاج سراج انصاری مشهور، به نام عقد الجمان لندبة صاحب الزمان – ج 1 ص 76 و 154، ج 2 ص 876، ج 3 ص 1530. این شرح ناتمام مانده و نسخه خطی آن نزد محدث بوده است. البته محدث از کتاب دیگرش مشکاة السالك في ظُلَم المسالك نیز بهره برده است.
3. وسیلة القربة في شرح دعاء الندبة نوشته علی بن علیرضا خاکمردانی ولدیانی خوئی (م 1350 ق.) استاد محدث. – ج 2 ص 805 ، در جلد 1 ص 66 و 90 از او به خوبی یاد می‌کند.
4. النخبة في شرح دعاء الندبة نوشته سید محمود بن سلطانعلی مرعشی شوشتری (م 1408 ق.) – ج 1 ص 463. که از آن به عنوان معاصر یاد می‌کند.
5. شفاء الامه در شرح دعای ندبه نوشته شیخ محمدجعفر شاملی شیرازی، چاپ شیراز 1373 ق.
6. کشف العقده در شرح دعای ندبه نوشته سید محیی الدین علوی طالقانی (م 1387 ق.) این شرح به سال 1410 ق. با نظارت مرحوم علی اکبر غفاری منتشر شده است.

نکته سوم.
محدث این کار را در طول حدود شصت سال، همواره در دست داشته است. لذا : اولاً بر خلاف دیگر کتابهایش انجامه ندارد. ثانیاً در این مدت چندین نام برایش برگزیده، مانند: کنز الرغائب، نشر لواء القربة، حنین الهائم، نشر الکربة، کشف الکربة، کشف غطاء الکربة، معالم القربة و .... لذا به برخی از این نامها در ذریعه یاد شده است.
البته گاهی مطالب را در حدّ مختصر تدوین کرده و تحریر‌های دیگری از کتاب داشته است. سه تحریر از این دست، همانهاست که با عنوان میراث محدث ارموی به کوشش سید جعفر حسینی اشکوری توسط دارالحدیث چاپ شد.
این نامها گوشه‌ای از سرگذشت طولانی این کتاب است که خود قصه‌ای دراز و شنیدنی است.

نکته چهارم.
سبک نگارشی محدث در این نوشته نیز نمودار است.
1. زبان کتاب، فارسی و عربی توأم است. لذا در آغاز کتاب (ج 1 ص 56) قول داده که کتاب به زبان فارسی باشد، ولی عملا حدود ثلث کتاب فارسی و بقیه عربی است. لذا برای استفادۀ بیشتر، پیشنهاد نگارنده این است که مطالب فارسی نیز تعریب شود و یک منبع مستقل برای استفادۀ عرب زبانان فراهم آید.
2. از نظر محتوا، رویکرد کتاب، عمدتاً حدیثی و ادبی است.
3. حواشی عمدتاً از مؤلف است. معدودی نیز، از آقای استادی است که گاهی (ج 3 ص 1890) با رمز «اس» یاد شده، و گاهی بدون نشانه آمده که به قرینۀ کلام باید فهمید. نیز در مقدمه (ج 1 ص 47) ادعا شده که مطالب مرحوم مجلسی در شرح دعای ندبه را در موارد آن در متن یا پاورقی افزوده‌اند ( ج 1 ص 47).
4. کتاب، سه مقدمه از دیگران و یک مقدمه مبسوط از مؤلف دارد. در باره مقدمه مؤلف بعداً سخن می‌گویم. ولی مقدمات دیگران، شرح حال و سالشمار مؤلف از زبان فرزندش علی محدث ( از مقدمه جلد اول الغارات چاپ 1358ش.) است، آنگاه مقدمة التحقیق که نکات بسیار و مهم دارد. (ج 1 ص 33 – 53).

نکته پنجم.
مقدمه مؤلف از صفحه 55 تا 378 جلد اول، خود کتاب گسترده و پرباری در بارۀ مسائل مربوط به متن، خصوصا حقایق مهدوی است. این مقدمه در 41 عنوان فرعی سامان یافته است. نگارنده با مرور آن، توانستم آن فهرست مبسوط را در چند عنوان کلی‌تر، بازنویسی کنم ، بدان امید که خوانندگان را به کار آید.
# ضرورت دعا، دعا برای ظهور امام مهدی و توسل به حضرتش، ص 58 – 85.
# وجه تسمیه این دعا به دعای ندبه ، ص 86 – 92. تفاوت دعای ندبه و زیارت ندبه، آداب خواندن دعای ندبه (که می‌توان از آن به فقه الدعاء تعبیر کرد) ص 298 – 315.
# پاسخ به شبهه عدم فایده دعا با توجه به تقدیرات الهی، ص 93 – 98.
# ارتباط گریه و تباکی با دعای ندبه ص 99 – 116.
# ضرورت رفتار نیکو برای مدعی انتظار ظهور ص 117 – 138، 346 – 378، 334 – 341 (عنوان فقه الانتظار نیز برای آن پیشنهاد می‌شود).
# اعتبار دعاها بطور کلی ص 139 – 144.
# اعتبار دعای ندبه از نظر سند (شامل پژوهش مفصل در مورد بزوفری) ص 145 – 214، 235 – 241. توصیه عالمان به مداومت بر دعای ندبه ص 316 – 325.
# آیا دعای ندبه مروی از امام صادق علیه السلام است؟ ص 215 – 234.
# بحثهایی در مورد عید: نسبت اعیاد اربعه با دعای ندبه ص 242 – 261، معنای عید ص 262 – 263، تعیین عید به چهار مورد خاص ص 264 – 284، وظایف مردم در اعیاد ص 285 – 290، تجدد حزن ائمه در اعیاد و مظلومیت ائمه علیهم السلام ص 291 – 293،
# اشعار در مورد امام مهدی علیه السلام ص 342 – 351.
# چند نکته دیگر ص 326 – 333.

نکته ششم.
پیگیری مصححان برای اینکه کتاب زودتر به دست خوانندگان برسد، ستودنی است. به ویژه وقتی خبر از آثار ناتمام می‌رسد. ولی بدین معنی نیست که کتاب محدث ارموی بدون فهارس و نمایه‌های فنی منتشر شود، به ویژه آنکه آن فقید در سالهای پیش با امکانات محدود آن زمان، به این فهارس مقید بود. لذا پیشنهاد این است که فهارس فنی بر اساس همین چاپ در جزوه‌ای مستقل تهیه شود تا دارندگان این نسخه استفاده کنند، آنگاه در چاپ‌های بعدی به کتاب ضمیمه شود.
اشاره‌گذرای نگارنده به عناوین مقدمه دانشنامه‌ایِ محدث، خود گواه روشنی است بر ضرورت نمایۀ موضوعی که پیشتر در مورد همۀ تعلیقات ایشان بر کتابها یادآور شده بودم. اگر بحثهای مبسوط ایشان ذیل جملات دعا را نیز در نظر بگیریم، بیشتر به این ضرورت پی می‌بریم.

نکته هفتم.
کلام آخر در این قلم‌انداز شتاب‌زده، ادای سپاسی است به خانوادۀ دانش پرور محدث ارموی که این گنج شایگان را سالها با دقت نگاه داشتند و سرانجام عرضه کردند. نیز تشکر از مصححان و ناشر و دیگر دست اندرکاران که به انتظار چند ده سالۀ مشتاقان پایان دادند. و چاپی زیبا و خوشخوان و کم غلط یا بی غلط ارائه کردند.
پیشنهاد به فرهیختگان و اندشوران، آن است که خبر نشر این اثر در میان مراکز و حلقه‌های علمی گسترده شود و زمینۀ بهره گیری از آن برای گسترش فرهنگ صحیح مهدوی بیشتر گردد.
اجر همگی این عزیزان با امام عصر عجل الله تعالی فرجه باد، و خداوند توفیق مستمرّشان دهاد. آمین.