عظمت علمی و ژرف‌نگری‌های مرحوم علامه شیخ محمدرضا جعفری نجفی (1310 – 1389 شمسی) نه تنها در زمان حیات پربارش آشکار نشد، بلکه پس از رحلتش نیز دریغا که ناگفته ماند؛ از آن روی که بیشتر عمرش به تدریس گذشت و کمتر به نگارش یافته‌هایی که پیوسته در مسیر مطالعه و پژوهش و تفکر بر آن افزوده می‌شد. طیّ این سالها چندی از آثار آن بزرگ تا حدّ زیادی به مرحلۀ نشر نزدیک شد، ولی بر زمین ماند. امید است به همت شاگردان آن فقید گامی در راه نشر دستاوردهای پژوهشی ایشان برداشته شود.

محقق جعفری به معنای واقعی کلمه نابغه‌ای بود که در هر میدانی گام می‌نهاد، نوآوری را چنان با سنت‌گرایی درآمیخته بود که تار و پود آن قابل جدایی از هم نبود. بدین روی باید روشهای ویژۀ ایشان در زمینه‌های مختلف کلام، تاریخ، حدیث، و دیگر زمینه‌ها کشف و استخراج شود. مقدمه واجب برای این هدف مهم، نشر آثار ایشان است که بخش عمده‌ای از آنها درس‌گفتارهای او بوده و باید با دقت تمام منتشر شوند.

فقدان مرحوم جعفری کار نشر آثار او را با دشوای مواجه ساخته است. آثار مکتوب بعضاً ناتمام است، به ویژه آنکه وی در زمان حیات خود پیوسته بر اساس یافته‌های جدید، در نوشته‌های خود بازنگری می‌کرد. تکلیف آثار مبتنی بر درس‌گفتارها دشوارتر است. تبدیل گفتارهای شفاهی به مطالب کتبی فرآیندی پیچیده دارد که بر آشنایان این راه پوشیده نیست. این دشواری‌ها زمانی شدت می‌گیرد که گوینده / نویسنده در دسترس نباشد و نتوان خروجی را قبل از چاپ به او عرضه کرد.

با این همه نمی‌توان از این گنجینه گذشت. راهکاری که به نظر نگارنده این سطور می‌رسد، آماده سازی و تدوین آثار با دقت تمام است، با قید کردن این توضیحات به عنوان محدودیت تحقیق که در تمام فضاهای پژوهشی پذیرفته شده است. به دلیل همین محدودیت، تصریح به این نکته که پس از تمام دقت‌ها و ویرایش‌های مکرر، نمی‌توان ادعا کرد که این مطلب، نوشتار مستقیم مؤلف است، بلکه گزارشی از آن است که تلاش شده تا به دیدگاه او نزدیک باشد.
این راه میان‌بُر، مفید و عملی به نظر می‌رسد. و همین راه در کتابی که در صدد معرفی آن هستیم، در پیش گرفته شده است.

کتاب مورد نظر ما با این ویژگی‌هاست:
غزوه‌ی احد در پرتو قرآن کریم. علامه شیخ محمدرضا جعفری. تدوین: حسن جهاندیده. تهران: روشنای دل، قم: بنیاد فرهنگ جعفری، 1395، 227 صفحه.
این یادداشت، مروری بسیار سریع بر این کتاب است، و امید آنکه در فرصتی مبسوط، گزارشی گویاتر تهیه و منتشر شود.
کتاب با گفتاری کوتاه از بنیاد جعفری در معرفی نویسنده و اثر آغاز می‌شود. آنگاه درآمد و پنج فصل در پی آمده‌اند:
* درآمد (ص 21 – 29).
* فصل اول . بازخوانی حوادث پیش از جنگ (ص 33 – 59).
* فصل دوم. بازخوانی حوادث جنگ (ص 63 – 96).
* فصل سوم . بازخوانی حوادث پس از جنگ (ص 99 – 115).
* فصل چهارم. ظهور چهرۀ نفاق در احد (ص 119 – 184).
* فصل پنجم . نگاهی به آیات پایانی سورۀ آل عمران (ص 187 – 223).

مبنای اصلی نویسنده، آیات 121 تا 180 سوره آل عمران و 88 تا 90 سوره نساء است. او بازنگری انتقادی منابع سیره را در پرتو این آیات محکم پی می‌گیرد و بر آن است که حتی اگر قرآن را وحی الهی و محکم‌ترین حجت وحیانی ندانیم، دستکم بیانگر تاریخ معاصر پیامبر است، که در آن زمان خوانده می‌شد و اگر دشمنان جمله‌ای غلط در آن می‌یافتند، از آن نمی‌گذشتند (ص 18).
نویسنده غزوه احد را نمایانگر غربت پیامبر می‌داند، در زمان حیات حضرتش با نیرنگ‌های منافقان و پس از رحلت با گزارش‌های سیره‌نویسان که آمیخته با تنقیص و تحریف‌های فراوان بوده و هست. (ص 18 – 19).
فاجعه در آن است که این منابع معمولاً بدون نقد و بررسی نقل می‌شوند و خطاهای عمدی و سهوی آنها به منابع دیگر سرایت می‌کند و چهره‌ای مخدوش از دین مهربانی و پیامبر رحمت نشان می‌دهد.

برای بازنمایی تلاش پژوهشی نویسنده در این کتاب، تنها چند مورد از دقت نظرهای آن ارائه می‌شود:
1. نقد بر واقدی در مورد نامه‌نگاری عباس بن عبدالمطلب با پیامبر (ص 38).
2. نقد بر ابن اسحاق در مورد زمان عزیمت پیامبر به احد (ص 41 – 43).
3. تناقض ابن هشام و طبری در مورد بازگشت عبدالله بن اُبیّ و نتایح آن (ص 43 – 48).
4. نقد بر ابن هشام در مورد کنیۀ حضرت امیر المؤمنین علیه السلام «ابوالقضیم» (ص 65 – 66).
5. نقد بر ابن اسحاق در منقبت سازی برای سعد بن ابی وقاص (ص 66 – 67).
6. کشف انگیزۀ ابن هشام از گسسته نقل کردن وقایع احد (ص 69).
7. نقد بر ابن کثیر در مورد علت شکست مسلمانان (ص 71 – 72).
8. تناقض سیره‌نگاران در ماجرای فرار مسلمانان (ص 75 - 82).
9. نقد بخاری، ترمذی، طبری، سیوطی و ... در مورد فضیلت‌سازی برای دیگران در برابر رشادت و وفاداری امیر مؤمنان (ص 84 – 92).
10. نقد منابع سیره در مورد ارتباط غلبۀ خواب با احساس آرامش (ص 92 – 96).
11. دلیل نیامدن عایشه به احد با آنکه صفیه بنت عبدالمطلب و حضرت زهرا آمدند (ص 102 – 103).
12. نقد بر سهیلی در تفسیر آیه 128 آل عمران (ص 113 – 115).
13. فرق تکذیب و کفر در قرآن (ص 130 - 131).
14. فرق «لا تأکلوا الربا» و «لا تعطوا الربا» (ص 121 – 124).
15. نکات مهمی در مورد «أفإن مات أو قتل» (ص 131 – 141).
16. بعضی از چهره‌های شاخص گریختگان احد و نقد کلام ابن ابی الحدید در این مورد (ص 162 – 170).
17. نقد بر بخاری در تفسیر آیات 88 تا 90 نساء (ص 172 – 184).
18. بیست نکته برگرفته از آیات 154 تا 180 آل عمران (ص 187 -223).

آنچه نوشته شد، تنها برخی از نکات مهم این کتاب است. همین عناوین نشان می‌دهد که هر گونه قضاوت در مورد کارزار احد بدون رجوع به این کتاب، ناتمام است.
به واقع مرحوم جعفری در این کار – که با پختگی و حوصلۀ تمام به سامان رسانده – چهرۀ منافقان را در احد نمایانده است، چهره‌ای که در احد چندان برای همه نمایان نبود، اما در تبوک نمایان‌تر شد و در سقیفه بسیار بارز به میدان آمد.

کتاب، خوش‌خوان و کم‌غلط عرضه شده، پدیده‌ای که این روزها در شتاب‌زدگی نویسندگان و ناشران، کمیاب و نادر شده است. منابع به دقت قید شده و منابع درجه اول شیعه و سنی از میان دهها کتاب گزینش شده است.

بنیاد فرهنگ جعفری تا کنون چند کتاب به زبان عربی از آثار مرحوم علامه جعفری عرضه کرده است. امید است نشر این کتاب از آثار ایشان به زبان فارسی، طلیعۀ نشر آثار دیگر از این سلسلۀ پژوهش محور باشد.
در ایام مبارک ماه شعبان، علوّ روح مطهّر مرحوم علامه شیخ محمدرضا جعفری را در پرتو عنایات حضرت بقیة الله أرواحنا فداه، از خدای منان خواستارم.