وی یکی از عالمان و کتابشناسان شیعی هند در قرن سیزدهم قمری و دومین فرزند علامه سیدمحمدقلی کنتوری (1188-1260ق.) است که همراه با برادر بزرگ‌ترش سیدسراج حسین و برادر کوچک‌ترش سیدحامد حسین (:1 448) خاندانی دانش‌پرور و دین یاور در هند را تشکیل می‌دهند. این خاندان در اصل نیشابوری بودند و به لکهنو هجرت کرده بودند (13). اعجاز حسین در 21 رجب 1240ق. در شهر میرتهه ــ از توابع لکهنو ــ به‌دنیا آمد (:8ج1، ص 365) و در محضر پدرش (:7 ج 2، ص 265)، سیدحسن سلطان‌العلما و سیدمحمد سلطان‌العلما(:14 119)، و سیدمحمدهادی نواده سید دلدار علی (:2 ج 12، ص 287) درس خواند. مدتی منشی همیلتون، فرماندار انگلیسی دهلی بود و سپس تمام عمر خود را در فراگیری و تدریس علوم گذراند (:14 119). در سفر عتبات عراق به اتفاق برادرش سیدحامدحسین ــ صاحب کتاب عَبَقات الانوار ــ به دیار علمای شیعه شتافت و از میان ایشان بیش از همه به میرزاحسین نوری طبرسی (1254-1320ق.) ارادت یافت (:7 ج 2، ص 265؛ :5 ج 1، ص 208).
مورخان شیعی، او را با تعبیراتی همچون عالم، عامل، فاضل، متکلم، ثقه، ورع، زاهد، مروّج مذهب (:6 ج 3، ص 467)، جامع کمالات، منبع اِفادات، سیدعالی‌قدر، و فاضل وسیع‌الصدر (:1 448) ستوده‌اند. مورخان سنی نیز از او با تعبیراتی همچون فقیه، اصولی، محدث، مورخ، متکلم (:16 ج 1، ص 385)، مورخ امامی (:10 ج 1، ص 334) یاد کرده‌اند. نامه‌ای که مفتی میرمحمدعباس خطاب به او نگاشته، مقامات علمی او را در زمان حیاتش باز می‌گوید (:17 ج 1، ص 293-295). اعتمادالسلطنه نیز در همان زمان، از مراتب علمی او سخن گفته است(:5ج1، ص 208ـ209؛ج2، ص 761).
وی سال‌ها نگاهداری، سرپرستی، و ادامه کار کتابخانه بزرگ پدرش را برعهده گرفت. همین کار، مقدمات و زمینه تألیف کتاب کشف‌الحجب والاستار را فراهم کرد (:17 ج 1، ص 291؛ 13). البته انگیزه اصلی او برای این کار، فقدان کتابشناسی شیعی به شیوه جدید بود و لذا آن را به روش کشف‌الظنون حاجی خلیفه نگاشت، یعنی به ترتیب الفبایی عنوان کتاب‌ها نه به شیوه کتب رجال و فهرست قدیم شیعی که متعرض وثوق و اعتماد به کتاب‌ها شده بودند (:18 1). در این کتاب نام و ویژگی‌های 3414 کتاب را یاد کرده است. وی حدود 3000 کتاب را خود دیده بود و آغاز آنها را نقل می‌کند. کشف‌الحجب والاستار پیشگام کتاب‌های مشابه خود بوده است (:21 21) و از منابع مهم کتابشناسی‌های شیعی پس از خود به‌شمار می‌رود. تهرانی در الذریعه (:2 ج 18، ص 27) و ثقه‌الاسلام تبریزی در مرآه الکتب (:8 ج 1، ص 365) به استفاده گسترده خود از آن تصریح کرده‌اند (:12 186). برخی کتابشناسان به نقد و بررسی مطالبی پرداخته‌اند که از کشف‌الحجب به منابع دیگر راه یافته است، همچون سیدعبدالعزیز طباطبایی، رضا مختاری، و علی‌اکبر زمانی‌نژاد (:11 78-79؛ :15 109؛ :21 23-25). این نقدها، بخشی از تأثیر کشف‌الحجب بر آثار پس از خود را نشان می‌دهد.
نسخه اصلی این کتاب که اعجاز حسین در سفر عتبات به میرزاحسین نوری هدیه کرده بود، به کتابخانه ضیاءالدین نوری (نوه دختری میرزاحسین نوری) راه یافت (:3 ج 1، ص 149). یک نسخه خطی کامل و تصحیح شده از آن نیز که در 16 شعبان 1277ق. در زمان حیات مؤلف کتابت شده (:19برگ آخر)، به شماره 2178 در کتابخانه آیت‌الله مرعشی* موجود است (:9 ج6، ص177-178). محمد هدایت حسین، برای نخستین بار در 1330ق. در کلکته آن را به چاپ رساند. شاید برخی اشتباهات موجود در نسخه چاپی، از آن جهت باشد که وی نسخه اصل را در اختیار نداشته است (:21 25). به هرحال، چاپ بعدی کتاب که در 1409ق. با مقدمه آیت‌الله مرعشی در قم منتشر شده، افستِ همان چاپ کلکته است (:18 مقدمه).
سیداعجاز حسین، علاوه بر کشف‌الحجب، کتاب شذور العقیان فی تراجم الاعیان را در دو مجلد و 526 صفحه نگاشت که نسخه خطی آن در کتابخانه آصفیه* هند موجود است. تصدّق حسین کنتوری در فهرست کتابخانه آصفیه می‌نویسد: این کتاب شامل مطالب کتاب امل الآمل شیخ حرّ عاملی است، به‌علاوه حالات علمای لکهنو و هندوستان که معاصر مصنّف بوده‌اند (:20 ج 1، ص 305-306). تهرانی، گاهی از آن با عنوان "رجال" یاد می‌کند و به توصیف آن می‌پردازد (:2 ج 10، ص 97؛ :4 82-83). آزاد کشمیری در تألیف کتاب نجوم السماء فی تراجم العلما از آن بهره فراوان برده و نزدیک به پنجاه مورد مراجعه به آن را تصریح کرده است (:1 503).
از دیگر آثار اعجاز حسین، کتابی در شرح حال میرزامحمد دهلوی کشمیری (متوفی 1235ق.) صاحب کتاب النزهه الاثنا عشریه (:4 436-437؛ :2 ج 4، ص 159)؛ رساله‌ای در گزارش مناظره با مولوی جان محمد لاهوری (:2 ج 22، ص 287)؛ و القول السدید فی ردّ الرشید (:3 ج 1، ص 150؛ :2 ج 17، ص 210) را نام برده‌اند.
وی همچنین در تألیف کتاب استقصاء الافحام و استیفاء الانتقام ـ که نخستین کتاب بر ردّ منتهی الکلام است (:17 ج 1، ص 292)، به برادرش میرحامد حسین کمک کرد، گرچه به‌نام حامد حسین شهرت یافت (:3 ج 1، ص 149؛ :6 ج 3، ص 467؛ :8 ج ،1 ص 367).
اعجاز حسین در اواخر عمر به‌دلیل بیماری شدید رنجور و نحیف شد. با این همه، برای زیارت به مکه و عراق رفت و پس از بازگشت از این سفر، در 17 شوال 1286 درگذشت و در حسینیه غُفران مآب در شهر لکهنو در کنار پدرش مدفون شد.
مفتی میرمحمد عباس، از دانشمندان بزرگ هند در آن زمان، چند قطعه به زبان فارسی و عربی در رثای او سرود و ماده تاریخ وفات او را بیان داشت، از جمله: "قبر جنّت شد و آباد زاعجاز حسین" و "غاب بدر الامه" (:17 ج 1، ص 293، 295-297).
مآخذ:
1) آزاد کشمیری، محمدعلی بن محمدصادق. نجوم‌السماء فی تراجم العلماء. تحقیق میرهاشم محدث. تهران: نشر بین‌الملل، 1382؛
2) آقابزرگ طهرانی، محمدمحسن. الذریعه الی تصانیف الشیعه. بیروت: دار الاضواء، 1403ق. = 1361؛
3) همو. الکرام البرره فی‌القرن الثالث بعد العشره. مشهد: سعید، 1403ق.=1361؛
4) همو. مصفّی المقال فی مصنفی علم الرجال. تهران: چاپخانه دولتی ایران، 1378ق.=1337؛
5) اعتمادالسلطنه، محمدحسن بن علی. المآثر و الآثار (چهل سال تاریخ ایران). با تعلیقات حسین محبوبی اردکانی؛ به کوشش ایرج افشار. تهران: اساطیر، 1363؛
6) امین، محسن. اعیان الشیعه. تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، سازمان چاپ و انتشارات، [بی‌تا.]؛
7) انوشه، حسن. "اعجاز حسین کنتوری".دایره‌المعارف تشیع. ج 2، ص ؛265
8) ثقه‌الاسلام تبریزی، علی بن موسی. مرآه الکتب. تحقیق محمدعلی حائری. قم: کتابخانه آیت‌الله مرعشی، 1414ق.=1372؛
9) حسینی، احمد. فهرست نسخه‌های خطی کتابخانه عمومی حضرت آیت‌الله مرعشی نجفی. قم: کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی، [بی‌تا.]؛
10) زرکلی، خیرالدین. الاعلام. بیروت: دارالعلم للملاîیین، 1990م.=1411ق.= ؛1369
11) زمانی‌نژاد، علی‌اکبر. "نقد شصت کتاب درباره اسامی و نسخه‌های خطی آثار شیخ مفید". آینه پژوهش. س.سوم، 5-6 (بهمن 1371 - اردیبهشت 1372): 58-109؛
12) ستوده، غلامرضا.مرجع‌شناسی و روش تحقیق در ادبیات فارسی. تهران: سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاه‌ها (سمت)، 1378؛
13) صدر الاسلام خویی، محمدامین. مرآه الشرق. نسخه خطی آقای علی صدرایی خویی؛
14) صدرالافاضل، مرتضی حسین. مطلع انوار، احوال دانشوران شیعه پاکستان و هند. ترجمه محمد هاشم. مشهد: آستان قدس رضوی، بنیاد پژوهش‌های اسلامی، 1374؛
15) طباطبایی، عبدالعزیز. "الشیخ المفید و عطاؤه الفکری الخالد". تراثنا. س. هشتم، 1-2 (محرم ـ جمادی الآخره 1414ق.): 10-143؛
16) کحاله، عمررضا. معجم‌المؤلفین. بیروت: مؤسسه الرساله، 1414ق.=1372؛
17) کشمیری، محمدمهدی. تکمله نجوم السماء. قم: بصیرتی، 1397ق.=1355؛
18) کنتوری، اعجاز حسین بن محمدقلی.کشف‌الحجب والاستار عن احوال الکتب والأسفار. قم: کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی، 1409ق.=1367؛
19) همو، همان. نسخه خطی شماره 2178، کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی؛
20) کنتوری، تصدق حسین. فهرست مشروح بعض کتب نفیسه قلمیه مخزونه کتب خانه آصفیه. حیدرآباد دکن :[بی‌نا]، 1357ق.=؛1316
21) مختاری، رضا. طرح تدوین کتابشناسی بزرگ شیعه. قم: مرکز بررسی‌های اسلامی الغدیر، .1376
این مقاله در دائرة المعارف کتابداری، جلد دوم، چاپ کتابخانه ملی، در سال 1385 منتشر شده است.
مورخان شیعی، او را با تعبیراتی همچون عالم، عامل، فاضل، متکلم، ثقه، ورع، زاهد، مروّج مذهب (:6 ج 3، ص 467)، جامع کمالات، منبع اِفادات، سیدعالی‌قدر، و فاضل وسیع‌الصدر (:1 448) ستوده‌اند. مورخان سنی نیز از او با تعبیراتی همچون فقیه، اصولی، محدث، مورخ، متکلم (:16 ج 1، ص 385)، مورخ امامی (:10 ج 1، ص 334) یاد کرده‌اند. نامه‌ای که مفتی میرمحمدعباس خطاب به او نگاشته، مقامات علمی او را در زمان حیاتش باز می‌گوید (:17 ج 1، ص 293-295). اعتمادالسلطنه نیز در همان زمان، از مراتب علمی او سخن گفته است(:5ج1، ص 208ـ209؛ج2، ص 761).
وی سال‌ها نگاهداری، سرپرستی، و ادامه کار کتابخانه بزرگ پدرش را برعهده گرفت. همین کار، مقدمات و زمینه تألیف کتاب کشف‌الحجب والاستار را فراهم کرد (:17 ج 1، ص 291؛ 13). البته انگیزه اصلی او برای این کار، فقدان کتابشناسی شیعی به شیوه جدید بود و لذا آن را به روش کشف‌الظنون حاجی خلیفه نگاشت، یعنی به ترتیب الفبایی عنوان کتاب‌ها نه به شیوه کتب رجال و فهرست قدیم شیعی که متعرض وثوق و اعتماد به کتاب‌ها شده بودند (:18 1). در این کتاب نام و ویژگی‌های 3414 کتاب را یاد کرده است. وی حدود 3000 کتاب را خود دیده بود و آغاز آنها را نقل می‌کند. کشف‌الحجب والاستار پیشگام کتاب‌های مشابه خود بوده است (:21 21) و از منابع مهم کتابشناسی‌های شیعی پس از خود به‌شمار می‌رود. تهرانی در الذریعه (:2 ج 18، ص 27) و ثقه‌الاسلام تبریزی در مرآه الکتب (:8 ج 1، ص 365) به استفاده گسترده خود از آن تصریح کرده‌اند (:12 186). برخی کتابشناسان به نقد و بررسی مطالبی پرداخته‌اند که از کشف‌الحجب به منابع دیگر راه یافته است، همچون سیدعبدالعزیز طباطبایی، رضا مختاری، و علی‌اکبر زمانی‌نژاد (:11 78-79؛ :15 109؛ :21 23-25). این نقدها، بخشی از تأثیر کشف‌الحجب بر آثار پس از خود را نشان می‌دهد.
نسخه اصلی این کتاب که اعجاز حسین در سفر عتبات به میرزاحسین نوری هدیه کرده بود، به کتابخانه ضیاءالدین نوری (نوه دختری میرزاحسین نوری) راه یافت (:3 ج 1، ص 149). یک نسخه خطی کامل و تصحیح شده از آن نیز که در 16 شعبان 1277ق. در زمان حیات مؤلف کتابت شده (:19برگ آخر)، به شماره 2178 در کتابخانه آیت‌الله مرعشی* موجود است (:9 ج6، ص177-178). محمد هدایت حسین، برای نخستین بار در 1330ق. در کلکته آن را به چاپ رساند. شاید برخی اشتباهات موجود در نسخه چاپی، از آن جهت باشد که وی نسخه اصل را در اختیار نداشته است (:21 25). به هرحال، چاپ بعدی کتاب که در 1409ق. با مقدمه آیت‌الله مرعشی در قم منتشر شده، افستِ همان چاپ کلکته است (:18 مقدمه).
سیداعجاز حسین، علاوه بر کشف‌الحجب، کتاب شذور العقیان فی تراجم الاعیان را در دو مجلد و 526 صفحه نگاشت که نسخه خطی آن در کتابخانه آصفیه* هند موجود است. تصدّق حسین کنتوری در فهرست کتابخانه آصفیه می‌نویسد: این کتاب شامل مطالب کتاب امل الآمل شیخ حرّ عاملی است، به‌علاوه حالات علمای لکهنو و هندوستان که معاصر مصنّف بوده‌اند (:20 ج 1، ص 305-306). تهرانی، گاهی از آن با عنوان "رجال" یاد می‌کند و به توصیف آن می‌پردازد (:2 ج 10، ص 97؛ :4 82-83). آزاد کشمیری در تألیف کتاب نجوم السماء فی تراجم العلما از آن بهره فراوان برده و نزدیک به پنجاه مورد مراجعه به آن را تصریح کرده است (:1 503).
از دیگر آثار اعجاز حسین، کتابی در شرح حال میرزامحمد دهلوی کشمیری (متوفی 1235ق.) صاحب کتاب النزهه الاثنا عشریه (:4 436-437؛ :2 ج 4، ص 159)؛ رساله‌ای در گزارش مناظره با مولوی جان محمد لاهوری (:2 ج 22، ص 287)؛ و القول السدید فی ردّ الرشید (:3 ج 1، ص 150؛ :2 ج 17، ص 210) را نام برده‌اند.
وی همچنین در تألیف کتاب استقصاء الافحام و استیفاء الانتقام ـ که نخستین کتاب بر ردّ منتهی الکلام است (:17 ج 1، ص 292)، به برادرش میرحامد حسین کمک کرد، گرچه به‌نام حامد حسین شهرت یافت (:3 ج 1، ص 149؛ :6 ج 3، ص 467؛ :8 ج ،1 ص 367).
اعجاز حسین در اواخر عمر به‌دلیل بیماری شدید رنجور و نحیف شد. با این همه، برای زیارت به مکه و عراق رفت و پس از بازگشت از این سفر، در 17 شوال 1286 درگذشت و در حسینیه غُفران مآب در شهر لکهنو در کنار پدرش مدفون شد.
مفتی میرمحمد عباس، از دانشمندان بزرگ هند در آن زمان، چند قطعه به زبان فارسی و عربی در رثای او سرود و ماده تاریخ وفات او را بیان داشت، از جمله: "قبر جنّت شد و آباد زاعجاز حسین" و "غاب بدر الامه" (:17 ج 1، ص 293، 295-297).
مآخذ:
1) آزاد کشمیری، محمدعلی بن محمدصادق. نجوم‌السماء فی تراجم العلماء. تحقیق میرهاشم محدث. تهران: نشر بین‌الملل، 1382؛
2) آقابزرگ طهرانی، محمدمحسن. الذریعه الی تصانیف الشیعه. بیروت: دار الاضواء، 1403ق. = 1361؛
3) همو. الکرام البرره فی‌القرن الثالث بعد العشره. مشهد: سعید، 1403ق.=1361؛
4) همو. مصفّی المقال فی مصنفی علم الرجال. تهران: چاپخانه دولتی ایران، 1378ق.=1337؛
5) اعتمادالسلطنه، محمدحسن بن علی. المآثر و الآثار (چهل سال تاریخ ایران). با تعلیقات حسین محبوبی اردکانی؛ به کوشش ایرج افشار. تهران: اساطیر، 1363؛
6) امین، محسن. اعیان الشیعه. تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، سازمان چاپ و انتشارات، [بی‌تا.]؛
7) انوشه، حسن. "اعجاز حسین کنتوری".دایره‌المعارف تشیع. ج 2، ص ؛265
8) ثقه‌الاسلام تبریزی، علی بن موسی. مرآه الکتب. تحقیق محمدعلی حائری. قم: کتابخانه آیت‌الله مرعشی، 1414ق.=1372؛
9) حسینی، احمد. فهرست نسخه‌های خطی کتابخانه عمومی حضرت آیت‌الله مرعشی نجفی. قم: کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی، [بی‌تا.]؛
10) زرکلی، خیرالدین. الاعلام. بیروت: دارالعلم للملاîیین، 1990م.=1411ق.= ؛1369
11) زمانی‌نژاد، علی‌اکبر. "نقد شصت کتاب درباره اسامی و نسخه‌های خطی آثار شیخ مفید". آینه پژوهش. س.سوم، 5-6 (بهمن 1371 - اردیبهشت 1372): 58-109؛
12) ستوده، غلامرضا.مرجع‌شناسی و روش تحقیق در ادبیات فارسی. تهران: سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاه‌ها (سمت)، 1378؛
13) صدر الاسلام خویی، محمدامین. مرآه الشرق. نسخه خطی آقای علی صدرایی خویی؛
14) صدرالافاضل، مرتضی حسین. مطلع انوار، احوال دانشوران شیعه پاکستان و هند. ترجمه محمد هاشم. مشهد: آستان قدس رضوی، بنیاد پژوهش‌های اسلامی، 1374؛
15) طباطبایی، عبدالعزیز. "الشیخ المفید و عطاؤه الفکری الخالد". تراثنا. س. هشتم، 1-2 (محرم ـ جمادی الآخره 1414ق.): 10-143؛
16) کحاله، عمررضا. معجم‌المؤلفین. بیروت: مؤسسه الرساله، 1414ق.=1372؛
17) کشمیری، محمدمهدی. تکمله نجوم السماء. قم: بصیرتی، 1397ق.=1355؛
18) کنتوری، اعجاز حسین بن محمدقلی.کشف‌الحجب والاستار عن احوال الکتب والأسفار. قم: کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی، 1409ق.=1367؛
19) همو، همان. نسخه خطی شماره 2178، کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی؛
20) کنتوری، تصدق حسین. فهرست مشروح بعض کتب نفیسه قلمیه مخزونه کتب خانه آصفیه. حیدرآباد دکن :[بی‌نا]، 1357ق.=؛1316
21) مختاری، رضا. طرح تدوین کتابشناسی بزرگ شیعه. قم: مرکز بررسی‌های اسلامی الغدیر، .1376
این مقاله در دائرة المعارف کتابداری، جلد دوم، چاپ کتابخانه ملی، در سال 1385 منتشر شده است.
شنبه ۲۸ مرداد ۱۳۹۶ ساعت ۴:۳۰
