مقدمه

صدرالاسلام (1280 – 1334 قمری) را نخستین بار با کتاب جاودانه‌اش «تکالیف الانام فی غیبة الامام علیه السلام» شناختم؛ که ابتدا به صورت چاپ عکسی از روی نسخۀ اصل مؤلف (که بسیار خوش خط است) توسط میرزا فخرالدین نصیری امینی منتشر شد. سال 1354 شمسی. پس از آن چند بار به صورت حروفی توسط انتشارات بدر، با ویرایش‌های متعدد که آخرین ویرایش آن به دست دکتر غلامحسین تاجری نسب به سال 1396 شمسی سامان گرفته است. البته این چاپها همه با افزودن یک عنوان فارسی انجام شد: «پیوند معنوی با ساحت قدس مهدوی». وی در این کتاب – که در سال 1317 قمری در زمان حیات استادش محدث نوری نگارش یافته - شصت وظیفه برای منتظران ظهور برشمرده که در موضوع خود، کاری ابتکاری است.
باری، بعدها منظومه‌ای در باب ادبیات آیینی به خط او یافتم که گزارشی از ان در سلسلۀ رسائل و مسائل نوشتم؛ با عنوان «دیوان پریشان، منظومه‌ای کردی و شیعی از سدۀ نهم» با نشانی:
http://www.kateban.com/post/3035
توضیح بیشتر در همان یادداشت آمده و نیاز به تکرار نیست.
یکی از آثار صدرالاسلام کتاب «فهرست صدریه» است که در ماه محرّم سال 1322 قمری نوشته و اجازات عالِمان به خود را در آن آورده، با توضیحاتی که هر کدام در جای خود ارزش جداگانه دارد. متن کامل این کتاب به تحقیق سید جعفر اشکوری در مجموعه میراث حدیث شیعه دفتر یازدهم آمده است.
در اینجا ترجمۀ چهار نکته از آن که مرتبط با صحیفۀ سجادیه است، از آن منبع نقل می‌شود. (میراث حدیث شیعه، دفتر 11، ص 428 تا 430)

متن

نکته اول
عالم اجلّ امام فقیه فاضل جامع ادیب کامل، رضی الدین ابومنصور هبة الله بن حامد احمد بن ایّوب حلّی لغوی، معروف به عمیدالرؤساء.
در امل الآمل و آثار دیگر، او را در زمرۀ سادات دانسته‌اند. در ریاض العلماء به آن اشکال گرفته که این مطلب، از کلام ابن علقمی و سیوطی و دیگران روشن نمی‌شود.
صاحب ریاض می‌گوید: احتمالاً او با عمیدالرؤساء دیگر که سید بوده اشتباه شده است. او، ابوالفتح یحیی بن محمد بن نصر بن علی است که از شیخ مفید با یک واسطه نقل می‌کند.
سید نبودن عمید، از کلام صاحب معالم نیز استفاده می‌شود که در اجازۀ کبیره، از او یاد می‌کند.
عمید الرؤساء از بهاء الشرف روایت می‌کند، چنانکه در آغاز نسخه‌های صحیفه آمده است. البته بزرگان دیگر مانند ابن سکّون، نظام الشرف علوی، جعفر بن علی، هبة الله بن نما و دیگران، از بهاء الشرف روایت کرده‌اند.
نکته دوم
گروهی از شیخ بهاء الدین عاملی نقل کرده‌اند که قائل «حدّثنا» در آغاز صحیفه، ابن سکّون حلّی است. میر داماد این نظر را نپذیرفته است. ولی تشخیص قائل ثمرۀ علمی ندارد. ترجیح یادشده (بین عمیدالرؤساء و ابن سکّون) نیز روشن نیست. هر دو در یک طبقه و هر دو از شاگردان ابن عصّار لغوی‌اند.
نکته سوم
سند صحیفۀ رایج به نسخۀ شهید اول می‌رسد که به این ترتیب روایت می‌کند: شهید اول، از سید تاج الدین محمد بن قاسم بن معیّة، از پدرش از هر دو تن (عمید و ابن سکّون).
دیگر طریق روایتی شهید، به ابن نما، سید فخّار و سید عبدالله بن زهره حلبی می‌رسد. آن طریق نیز از هر دو تن روایت شده که از بهاء الشرف روایتش می‌کنند.
نکتۀ چهارم
میرداماد گوید: علمای ما قدّس الله اسرارهم تمام اختلاف نسخه‌های صحیفه را به نقل از نسخه‌ای که نزد شیخ علی بن احمد سدیدی یافته‌اند، گرد آورده و ضبط کرده‌اند. مانند اختلاف‌های موجود میان نسخه‌های مصباح کبیر و مصباح صغیر شیخ طوسی یافته‌اند.
گروهی از دانشوران شیعه نیز این اختلافات را به نقل از نسخه‌ای که خط او در آن بوده ضبط کرده‌اند. جزاهم الله خیرا.

پیوست

1. نکته‌ای که در بند چهارم آمده، یعنی ثبت اختلاف نسخه‌ها توسط عالِمان دیگر، شاید ناظر به تلاش مجلسی اول و مجلسی دوم باشد که در یادداشت دیگر، از زبان میر محمد حسین خاتون آبادی در همسن سلسله (رسائل و مسائل) با عنوان «صحیفۀ سجادیه و تلاش دانشوران شیعی در تصحیح نسخه‌ها و ترویج آن» نقل شد.
2. نگارش این نکته در سال 1391 شمسی انجام شد، ولی تدوین آن شش سال بعد، یعنی روز 30 دی 1397 شمسی سامان گرفت، مطابق با روز 13 جمادی الاولی 1440 روز شهادت حضرت صدیقۀ کبری سلام الله علیها.
در این روز، خبر رحلت یکی از دانشورانی رسید که عمری در شبه جزیره هند در کسوت دانشگاهی به اهل بیت عصمت خدمت کرد و یک عمر مدافع آستان عترت بود. دکتر حسین محمد جعفری که در ایران به ترجمه فارسی کتابش موسوم به «تشیع در مسیر تاریخ» شهرت دارد (که البته خودش این عنوان را نمی‌پسندید و رسا نمی‌دانست). باری، ایشان پس از 81 سال عمر و دهها سال خدمت به مکتب اهل بیت، امروز دیده از جهان بست. امید که بر خوان احسان خاندان نور مهمان باشد و از باقیات صالحاتی که پیش فرستاده بهره گیرد.
پاداش معنوی این یادداشت را به آن فقید علم و دین و ادب تقدیم می‌دارم.