[1]
مویۀ مکرر خواندن بر تاریخ و فرهنگی که همگان با یک تصمیم جمعی در حال تخریب آن هستیم، چه سودی دارد؟ از تکرار این غمنامه چه سودی برده‌ایم که بار دیگر سوگ‌سرود سر دهیم و از زمین و زمان شکوه بریم؟ به کجا؟ به کدامین دلسوخته که کاری از دستش بر آید و طرحی نو در اندازد؟ مگر به ما نیاموخته‌اند: «چون دوست دشمن است ...»؟
تا کنون مقایسه‌ای می‌شد بین برخورد ما با تراث و برخورد دیگران؛ اما ظاهراً این حربه نیز کارآیی خود را از دست داده است. پس بهتر آن که از این مقدمۀ غمگنانه چشم پوشیم و به اصل مطلب برسیم.

[2]
برخی از اشخاص به دلیل گذشت از منافع شخصی و اندیشیدن به جامعه و تاریخ و آیندۀ مردم، به شخصیت تاریخی بدل می‌شوند. سرگذشت همگان مایۀ عبرت است، امّا این حقیقت در مورد اینان نمودی بارزتر دارد. اینان پس از گزینش چنان سرنوشتی متعلق به خود نیستند، بلکه به تاریخ یک ملت تعلق دارند و همگان باید رویدادهای زندگی آنها را به دقّت و نیکی نگاه دارند و بدانند که این رویدادها، سرمایۀ تجدیدناپذیر نسلهای آینده است، چنانکه خود این شخصیت‌ها قابل تکرار نیستند.

[3]
انسانها می‌روند و یادگارهایشان بر جای می‌ماند. ماندگارترین این یادگارها، مکتوباتی است که بر جای می‌نهند که هر برگی از آنها به تعبیر امام امیرالمؤمنین علیه السلام:
«کتابک أبلغ ما ینطق عنک». (نهج البلاغه، ص 528). بدین روی، نگاهداری این مکتوبها برای انتقال به آیندگان، حفظ و نگاهداری و تداوم تاریخ است، نه اینکه کاری تشریفاتی باشد. به دیگر سخن، «هزینه» نیست تا مشمول صرفه جویی‌های رایج شود، بلکه «سرمایه گذاری» است که باید در آن کوشید. به ویژه وقتی که هر برگ سند با تحلیل همراه شود. در این صورت، مانند فرآورده‌ای است که به جای خام فروشی فرآوری شده و «ارزش افزوده» ایجاد کرده است.
پس نگاهداری و اشاعۀ اسناد، کمترین وظیفۀ ما در برابر تاریخ گذشته است، گذشته‌ای که باید خط روشن برای امروز ترسیم کند تا فردایی بهتر داشته باشیم.

[4]
در دهه‌های اخیر، تلاشهایی خجسته در راه حفظ و اشاعۀ اسناد انجام شده، که به برخی از آنها به شکل کلّی و مختصر اشاره می‌شود.
مجموعۀ «مجالس اهل ایمان» تدوین مرحوم آیة الله سید محمدعلی روضاتی که مبتنی بر مجالس ترحیم اصفهان به ترتیب زمان در حدود شش دهه است.
کتاب «علم و جهاد»، مجموعه‌ای دوجلدی از نامه‌های ارسالی و دریافتی آیة الله سید محمدهادی میلانی، با شرح حال مختصری از ایشان که پرتوی بر این اسناد می‌افکند.
کتاب «اسنادی از خاندان روضاتیان» که به اهتمام جناب رسول جعفریان فراهم آمده است.
کتاب «نامه‌های آیة الله خویی به آیة الله سید محمد صادق روحانی» شامل دهها نامه که اخیراً نشر یافته است.
به اینها باید افزود دهها کتاب از سلسلۀ اسناد را که مجمع ذخائر اسلامی با مدیریت جناب سید صادق حسینی اشکوری منتشر کرده است.
اینها همه بجز کتابها و مجلاتی است که مراکز دولتی اسنادی در قالب سند مکتوب و تاریخ شفاهی عرضه کرده‌اند که خود فهرستی درازدامن را سامان می‌دهد.

[5]
کتاب ارزشمند «نامه‌های ناموران» گامی است در این راه. مبتنی بر نامه‌هایی که مراکز و شخصیت‌های یکصد سال اخیر به آیة الله سید شهاب الدین مرعشی فرستاده‌اند. در این مجموعۀ 1080 صفحه‌ای نزدیک به نهصد نامه از صدها شخصیت به خط یا امضای خودشان گرد آمده است.
نخستین نکته که در این مجموعه مشهود است، تنوع آن از جهات مختلف است که در سطور آینده بیان می‌شود. فعلاً در اینجا چشم اندازی از این تنوع عرضه می‌شود.
*از جهت جایگاه آنان: رجال دین (مراجع، خطبا، مدرسان)، رجال دانشگاهی، رجال سیاسی و ...
*از نظر مسائل مطرح شده در نامه ها: مباحث علمی (حدیث، رجال، کتابشناسی، نسخه پژوهی و ...)، مسائل اجتماعی، مسائل حوزوی، انساب، اجازات روایی، و ...
*تنوع مکانی محل صدور نامه ها: شهرهای مختلف ایران و عراق و هند و لبنان و اروپا و ...
*مذهب و گرایش نامه نگاران: شیعه، سنی، زیدی، اسماعیلی، هندو، مسیحی و ...
*حجم نامه ها، از چند سطر تا چند صفحه.
*تعداد نامه‌ها از نامه نگاران، از یک نامه تا دهها نامه.
این گونه تنوع ها، حتی در این روزگار که دورۀ ارتباطات نام گرفته، شگفت آور است؛ چه رسد به یک عالم دینی و مرجع تقلید، با امکانات محدود و دشواری‌های فردی و محدودیت‌های اجتماعی و ...
بدین روی، کمترین نتیجۀ این مجموعۀ کرامند، عرض سپاس از دانشی مردی است که:
ضرورت ارتباطات گسترده را شناخت؛
در طول دهها سال با سینه‌ای فراخ با همگان پیوند گرفت؛
قدر این اوراق را نیک شناخت و گنجینه‌ای گرانسنگ به آیندگان سپرد؛
و با این خدمات دوراندیشانه و آینده نگرانه، از میان ما نرفت، بلکه باقی ماند.
هر یک از این ویژگی‌ها جای بررسی مستقلّ دارد که در سطور آینده اشاره خواهد شد.

[6]
بر اساس اسناد موجود در کتاب نامه‌های ناموران، پیش و پس از چاپ و نشر این کتاب، کارهایی سامان یافته و منتشر شده است. از جمله این موارد:
*مکاتبات دکتر حسین علی محفوظ با ایشان
*مکاتبات سید عبدالحسین شرف الدین با ایشان
*مکاتبات شیخ آقابزرگ تهرانی با ایشان
*اجوبة المسائل المرعشیة. به کوشش نگارنده.
*مکاتبات میرزا محمد تهرانی عسکری. به کوشش نگارنده.
و شاید موارد دیگر که از آن بی خبرم.
بدین روی، مطالب پیشگفته را مکرّر نمی‌کنم و به مطالب جدید می‌پردازم. که شاعر گفت: «سخن نو آر که نو را حلاوتی است دگر».

[7]
این نوشتار مختصر، نوعی نمایه است برای مجموعه‌ای شامل بیش از هزار صفحه که به خطوط متنوّع شخصیت‌های مختلف آراسته شده و هر نامه‌ای یک یا چند موضوع را در بر دارد. یعنی نخستین گام برای ارائۀ چشم اندازی از موزه‌ای یکصد ساله که با شکل مکتوب خود، فرادید همگان است. بدان امید که پژوهندگان را در موضوعات مرتبط به کار آید و عرصه‌هایی نو در آثارشان بگشاید.
چند نکته در اینجا قابل تذکر است:
1. به اقتضای اختصار، از ذکر القاب برای بزرگان خودداری شده و به کمترین عناوین و توصیفات اکتفا شده است؛ زیرا «مشک آن است که خود ببوید نه آن که عطار بگوید». همین جا، از تمام این بزرگان عذر می‌خواهد.
2. این عناوین مستخرج از نامه ها، آینه‌ای از اندیشۀ نارسای نگارنده است، نه تمام عناوینی که قابل استخراج است. لذا عبارت «نخستین گام و گامی لرزان در راهی بلند و استوار» را شایستۀ این یادداشت شتاب زده می‌بیند و دیگر پژوهشیان را به استخراج گوهرهای دیگر از این دریای موج زا فرا می‌خواند.
3. ارجاع در سراسر این مقاله به شمارۀ صفحه است.
4. ترتیب بیان مباحث منتخب به معنای اولویت و اهمیت بیشتر آنها نیست.

[8]
در باب اجازات روایی، مکاتباتی با اساتید و آیات: سید هبة الدین شهرستانی (ص 42)، شیخ عبدالله مامقانی (ص 51)، حسین علی محفوظ (ص 88 تا 126)، سید محمد صادق بحرالعلوم (ص 128)، ناصر مکارم (ص 302)، بانو نصرت امین (ص 340)، علمای اصفهان (ص 501)، اجازه برای دو تن از عالمان (ص 608 و 609)، سید عبدالله بلادی که صدور اجازه را موکول به امتحان حضوری می‌داند (ص 611)، سید ناصر حسین لکهنوی (ص 618)، ابراهیم راوی رفاعی (ص 622)، حسین علی محفوظ (ص 729)، عالم زیدی (ص 974 و 975).
نکات دیگر در باب اجازه: ص 696، 701، 702، 706، 707، 997، 1001، 1016.

[9]
معتبرترین منبع در شرح حال هر شخصیت، زندگی نامه یا فهرست آثار خودنوشت اوست. آیة الله مرعشی به این مهم توجه جدی داشته و از چندین شخصیت شرح حالشان را خواسته است. برخی تواضع کرده و حاضر به نوشتن نشده‌اند. اما شماری پذیرفته و مختصر یا مفصل نوشته‌اند. نمونه را چند مورد یاد می‌شود.
*عیسی اسکندر معلوف (ص 64 تا 66)
*حسین علی محفوظ (ص 126)
*محمد بهجت بیطار دمشقی (ص 137)
*شیخ فضل الله زنجانی (ص 455)
*سید محمد رضوی کاشانی (ص 1066) [توضیح: این نوشته امضا ندارد و در ردیف نامه‌هایی آورده‌اند که ناشناخته است. صدیق محقق جناب علی اکبر صفری به قرائنی صاحب نامه را تشخیص داد].
*شیخ محمد رضا ابوالمجد اصفهانی (ص 672 تا 681)
*سید عبدالله برهان سبزواری (ص 635 تا 637، 640 تا 644)
*سید عبدالله بلادی بحرانی (ص 615 و 616)
*شیخ محمد باقر بیرجندی (ص 593 و 594 و 602)
*سید محمد بحرالعلوم قزوینی (ص 1044 تا 1046)

[10]
در خلال نامه ها، به شخصیت‌های مختلفی اشاره شده و نکاتی در بارۀ آنها بیان شده است. این نکات می‌تواند به عنوان مستدرکی بر شرح حال‌هایی تلقی شود که در بارۀ این افراد نوشته شده، یا منبعی مطمئن برای نگارش شرح حال آنها که تا کنون گامی برای نگارش شرح حالشان برداشته نشده است1

نام برخی از بزرگان در متن بطور مختصر بیان شده که من به قرائن نام کامل آنها را – درون قلاب [ ] – می‌آورم.

این فهرست، افزون بر مواردی است که خودشان نامه به آیة الله مرعشی فرستاده‌اند، که طبعاً در نمایۀ مختصر آخر کتاب یاد شده است.
اساتید و آیات: شیخ محمد علی اراکی (ص 11)، سید مرتضی مرعشی (ص 12 و 14)، سید صدرالدین صدر (ص 22 تا 26 و 132 و 134)، شیخ محمد علی اردوبادی (ص 42)، سید محمد [حجت] کوهکمری (ص 52)، سید محمود طالقانی (ص 54)، شیخ جعفر طارمی زنجانی (ص 58)، [سید عبدالهادی] شیرازی (ص 69)، شیخ عباسعلی عمید زنجانی (ص 81)، سید مرتضی عسکری (ص 90)، میرزا محمد تهرانی عسکری (ص 90)، سید ابوالحسن [حافظیان] (ص 112)، محمد جواد مشکور (ص 115)، سید [محمد] مشکوة (ص 124)، سید حسین بروجردی (ص 134 و 135)، شیخ عبدالغفار انصاری (ص 135)، شیخ محمد تقی ایروانی (ص 153)، شیخ نصرالله شبستری (ص 227)، شیخ مجتبی قزوینی (ص 301)، سید حسن شیرازی (ص 350)، [دکتر ذبیح الله] محسنی (ص 460)، ابوالحسن اصغری میانجی (ص 480)، سید محمد تقی خوانساری (ص 490)، شیخ مهدی نوایی مازندرانی (ص 520)، سید مرتضی رضوی کشمیری (ص 977)

[11]
یکی از اشتغالات مستمرّ آیة الله مرعشی علم انساب بوده که در جهت دستیابی به انساب مناطق یا خانواده‌های مختلف با دانشوران شهرها و دیارها مکاتبه می‌کرده است، از جمله با دانشوران اهل تسنن. نمونه‌هایی از آن:
شجرۀ نسب سید ابوالحسن اصفهانی (ص 17)، نسب آلوسی‌های بغداد (ص 38)، نسب سید احمد شوقی موصلی (ص 43)، انساب سادات مصر (ص 55 و 60 و 61 و 66)، انساب عراق (ص 91 و 92 و 99)، سادات قاضی طباطبایی تبریز (ص 359 و 360 و 390)، فاطمیین مصر (ص 525)، سادات بلادی (ص 609 و 610 و 614)، بیوت نجف (ص 620 و 621 و 668 تا 671)، سادات بغداد (ص 622 تا 630)، سادات مصر (ص 646 تا 651 و 797)، سادات آیة اللهی شیراز (ص 653 و 654 و 659 و 660)، نسب سادات مرعشی (ص 721 تا 723 و 862 و 1020 و 1034 تا 1039)، سادات بیرجند (ص 745 و 746 و 767)، سادات مؤمن آباد (ص 748 تا 751)، سادات یمن (ص 770 تا 774)، امامزادگان تهران (ص 775)، سادات هند (ص 817 تا 821 و 823 و 853 تا 855)، سادات طالقان (ص 824 و 825)، سادات زنجان (ص 847)، سادات مغرب (ص 850 تا 852)، سادات دستغیب شیراز (ص 920)، مزار شریف بلخ (ص 952)، سادات لاهور (ص 976)، سادات تهران (ص 1016)، سادات شیراز (ص 1025 و 1026)، سادات اصفهان (ص 1028)، سادات سودان (ص 1051 و 1052)، سادات خوانسار (ص 1064).
نکات دیگر در انساب: ص 634 و 635، 693.
همچنین نکاتی در این مورد از اساتید و آیات: بروجردی (ص 145)، خویی (ص 151)، سردار کابلی (ص 169 و 171 و 180)، حسن قاسم مصری (ص 306 تا 316)، بانو نصرت امین (ص 340).

[12]
در مکاتبات یادشده، برای حلّ مشکل شماری از اشخاص به آیة الله مرعشی سفارش شده است. از ذکر اسمها و مواضع آن چشم می‌پوشم و فقط اشاره می‌کنم که دستکم پنجاه مورد برای حلّ مشکلات مالی یا اسکان در مدارس به ایشان بطور مکتوب سفارش شده‌اند، افزون بر مواردی که بطور شفاهی اقدام شده که خبر آن ثبت نشده و به ما نرسیده است. چه ویژگی در مرحوم مرعشی دیده بودند که این همه سفارش می‌بینیم؟
سخن در این است که آیة الله مرعشی در تراکم برنامه‌های علمی و کارهای جاری روزانه مرتبط با زعامت، یکی از کلیدهای سعادت را «حلّ مشکلات دیگران» می‌داند، بلکه یکی از رموز حلّ مشکلات علمی خود را همین کارگشایی‌ها می‌داند، چنانکه ضمن وصیت‌های خود نیز بر این مهم تأکید و توصیه می‌کند.

[13]
امور اجتماعی مردم، بخشی از وقت مرحوم مرعشی را به خود اختصاص داده است. البته بخش عمده‌ای از این موضوع را باید در دورۀ سه جلدی گزارش‌های سازمان امنیت (ساواک پهلوی) یافت که سازمان اسناد انقلاب اسلامی در مورد آیة الله مرعشی منتشر کرده است. ولی از همین نامه‌ها نیز می‌توان مطالب دیگر به دست آورد. نمونه را، به این موارد اشاره می‌شود:
تلاش برای آزادی شش تن از سیاسیون محکومین به اعدام در حدود سال 1340 (ص 75 و 84)، عید نگرفتن در سال 1341 شمسی (ص 85)، اقدامات برای بازسازی قبور مطهّر ائمۀ بقیع (ص 229)، همراهی با قیام سال 1342 (ص 237 تا 244)، ساختن قبرستان در شهر تنکابن که آن زمان شهسوار نام داشت (ص 281)، کمک به دارالتقریب قاهره (ص 286)، کمک به محرومان جنگ (ص 452)، کمک به جمعی که گرفتار برف شدید شده بودند (ص 561)، کمک به تأمین آب شرب در قم (ص 573)، درخواست ابوالمواهب مصری برای دعای شفا (ص 796)، تسلیت به دکتر مصدق در فوت همسرش (ص 910)،
در همین راستا قابل ذکر است:
مراودات ایشان در موضوعات اجتماعی با: آیات سید حسن طباطبایی قمی (ص 83)، سید ابوالقاسم خویی (ص 168)، سید محمد هادی میلانی (ص 182 تا 195)، امام خمینی (ص 250 تا 277)، سید ابوالحسن رفیعی قزوینی (ص 247 تا 249)، شیخ بهاء الدین محلاتی (ص 304)، سید محمد شیرازی (ص 346 تا 353)، میرزا احمد آشتیانی (ص 354 و 355)، سید محمدعلی قاضی طباطبایی (ص 364 تا 386)، سید مرتضی پسندیده (ص 391 تا 397)، شیخ محمود حلبی (ص 463).
نیز بنگرید: ص 551، 552، 737، 864، 872، 873، 880، 881، 883 تا 885، 889 تا 891، 900، 902، 902، 904 تا 906، 924 تا 926، 929، 932، 936 تا 939، 946، 968، 978، 984، 985، 996، 1017، 1057، 1058.

[14]
خدمات فرهنگی در گسترۀ جهانی، برگی زرین نه تنها در کارنامۀ مرحوم مرعشی، بلکه در تاریخ حوزه‌های علمیه است که چنین فرزندان خلفی داشته است، گرچه آن را استثنا در میان حوزویان بدانند نه قاعده. ولی به هر حال، دستکم به عنوان الگویی تواند بود که روزی دیگر، گرچه آیندۀ دور، عدّه‌ای همین منش و روش را سرمشق خود بگیرند و این راه را طی کنند؛ چنانکه طلیعۀ این اقتباس هم اکنون مشهود است.
مکاتبات حاضر، سیمای یک چهرۀ فعّال فرهنگی را نشان می‌دهد که پیوسته به خدمات متنوع فرهنگی می‌اندیشد، به پیشنهاد بسنده نمی‌کند، بلکه اقدام می‌کند، گرچه از نتایج آن اقدامات خبر خاصّی نداشته باشیم.
باری، در این مجال، نمونه‌هایی از پیشنهادها و اقدامهای فرهنگی آیة الله مرعشی را – که در کتاب نامه‌های ناموران بازتاب یافته – مرور می‌کنیم.
*تأسیس کتابخانه عمومی بزرگ در قم (ص 536)
*ارسال کتابهای شیعی به دارالتقریب قاهره (ص 284 و 285)
*کمک به برنامه‌های تبلیغی (ص 305)
*پیگیری دروس دینی در مدارس دولتی (ص 555)
*ارسال کتاب به کتابخانۀ دبیرستان دولتی (ص 556)
*پیگیری ادارۀ اوقاف برای تعمیر بقعه‌ای در آمل (ص 557)
*پیگیری تأسیس کرسی فقه جعفری در دانشگاههای بغداد و قاهره و کابل (ص 558)
*پیگیری اقدامات فرهنگی در اردن و هند (ص 559 و 560)
*همکاری با مدرسه عالی بازرگانی تهران برای تجهیز کتابخانه (ص 562)
*تعامل با کشور پاکستان در امور فرهنگی (ص 563 و 564 و 566)
*همکاری گسترده با کتابخانه ملک در تهران (ص 546 تا 550)
*همکاری با کتابخانۀ مجلس (ص 539 و 540 و 545)
*کمک به کتابخانۀ آستان مقدس حضرت معصومه در قم (ص 574)
*ارسال کتاب به رابطة الاشراف مصر (ص 652)
*تذکر به ادارۀ اوقاف در مورد یک بخشنامه (ص 661)
*تحصیل طلاب در دانشکده معقول و منقول (ص 667)
*تأمین کتاب برای استاد سید جلال الدین محدث ارموی (ص 741)
*مکاتبه با عالِمی از افریقا (ص 768 و 769)
*ارتباط علمی با ایوانف روسی به واسطۀ استاد سعید نفیسی (ص 789)
*پیگیری برگزاری جشن نیمۀ شعبان، میلاد امام مهدی ارواحنا فداه (ص 828 و 882)
*دعوت از سید مرعشی برای شرکت در مؤتمر بیت المقدس سال 1381 قمری (ص 861)
*خدمات فرهنگی در افغانستان (ص 966 و 967)
*ارتباط با علمای زیدیه یمن (ص 973)
*ارتباط با علمای مصر و ارسال کتابهای شیعی برای آنها (ص 986 و 987)
*ارتباط فرهنگی با مانوئل آلبرت از اسپانیا (ص 1006)
*برگزاری جشن مولد النبی در لیبی (ص 1008 تا 1012)
*خدمات فرهنگی در شهرستان داراب (ص 1029)
*اقامۀ عزای عاشورا در سال 1320 شمسی (ص 543)
*کمک به کتابخانه میانچال کاشان (ص 875)
*کمک به کتابخانه شاه چراغ (ص 582)
*موارد دیگر: ص 868، 872 تا 874، 998 تا 1000، 1041.
این حجم از خدمات، و مهمتر از آن انگیزه و اندیشۀ خدمات فرهنگی در خارج از فضای حوزۀ علمیه، آن هم در دورۀ دشواری ارتباطات به راستی اعجاب آور است.

[15]
موضوعات مرتبط با کتاب، بارها در این مکاتبات مطرح شده است. مانند: ارسال کتاب، توضیح دادن یا توضیح خواستن در مورد کتابها، خبر چاپ و نشر کتابها، توضیحات ناگفته و پشت صحنۀ کتابها، دشواری‌های مسیر چاپ و نشر کتابها و ...
توضیح مهم آنکه عنوان کتاب در اینجا به همان گونه بیان می‌شود که در متن نامه آمده و بسا اوقات، از زمان نگارش نامه تا نشر کتاب یادشده، بازنگری در عنوان کتاب صورت گرفته است. این نیز خود می‌تواند به شناخت پشت صحنۀ کتاب کمک کند، افزون بر فوائد دیگر که در وادی کتابشناسی بر آن مترتّب است.
در این بخش، آنچه به کتابهای چاپی مربوط می‌شود (آنچه در زمان نگارش نامه مربوط چاپ شده یا در آستانه چاپ یا آمادۀ چاپ بوده)، به ترتیب حروف الفبایی عنوان کتابها بیان می‌گردد و موارد مرتبط با نسخه‌های خطی در جای خود خواهد آمد.
آفتاب درخشان در مباهلۀ علمای نصران / محمد احمدآبادی (ص 782)
آیات الاحکام / استرآبادی (ص 955 و 956)
ابوهریرة / سید عبدالحسین شرف الدین، با توضیح مهم در مورد وجه تسمیۀ آن (ص 21)
الاجارة (ص 1059 تا 1061)
اجتهاد و تقلید (ص 857)
أجوبة مسائل جارالله / سید عبدالحسین شرف الدین (ص 21)
احقاق الحق (ص 479 و 846 و 867)
اخلاق / محمد تقی فلسفی (ص 487)
اربعین هاشمیه / نصرت امین (ص 345)
افحام الاعداء و الخصوم / سید ناصر حسین (ص 666)
الفیه / شیخ عبدالله مامقانی (ص 48)
انجمن خاقان (ص 512)
انساب / ضامن بن شدقم (ص 831)
انساب مجدی (ص 498 و 500 و 706)
انساب المغرب (ص 106)
ایضاح [؟] ج 3 (ص 234)
بحر الانساب (ص 54 و 473 و 688 و 689 و 794)
بغیة الطالب / محمد باقر بیرجندی (ص 592)
البلد الأمین در انساب (ص 99 و 102)
بلوغ الارب (ص 632)
بهارستان / محمد حسین بیرجندی (ص 747)
البیوتات العلویة (ص 99 و 105)
تاریخ آل محمد [ترجمه عربی] (ص 110)
تاریخ طبرستان (ص 508 و 510)
تاریخ الکاظمیة (ص 122)
تتمة یتیمة الدهر (ص 133)
تحفة الأجلّة / سردار کابلی (ص 172)
تدوین الآثار فی احوال علماء خوانسار (ص 470)
تذکرۀ علمای هند / نقوی (ص 618)
تذییل سلک الدرر / سید عبدالحسین شرف الدین (ص 21)
تراجم الشیوخ / حسین محفوظ (ص 95)
ترجمه محاسن اصفهان (ص 512)
تفسیر قرآن / سید هبة الدین شهرستانی (ص 42)
تفسیر قرآن / سید راحت حسین رضوی (ص 816)
تنقیح المقال [کتاب رجال] / شیخ عبدالله مامقانی (ص 51 تا 53)
تنویر المقباس (ص 153)
ثاقب المناقب (ص 132)
جمهرة النسب (ص 100 و 117 و 124 و 125 و 456)
جوامع الکلام / جزایری (ص 712)
جواهر الاخبار (ص 531)
حاشیۀ خیارات [مکاسب] / شیخ عبدالله مامقانی (ص 47)
حاشیۀ کفایة الاصول / [ابوالحسن] مشکینی (ص 134)
الحج الدبلوماسی (ص 54)
حقایق التأویل / شریف رضی (ص 54)
خلاصة التواریخ (ص 513)
خلاصة التنقیح / مامقانی (ص 816)
خلاصة المقامات (ص 942)
دائرة المعارف العلویة (ص 863)
الدر المنضود / شیخ عبدالله مامقانی (ص 48)
الدروس الدینیة (ص 863)
دعائم الاسلام / قاضی نعمان (ص 789)
دلائل الصدق / مظفر، کمک به نشر و چاپ آن (ص 785 و 786)
دوائر العلوم (ص 124 و 125)
دیوان المعصومین / مدرس تبریزی (ص 205)
ذخیرة المعاد / سید ابوالحسن اصفهانی (ص 14)
ذری المعالی فی ذریة أبی المعالی / سید هبة الدین شهرستانی (ص 40)
الذریعة (ص 528 و 531 و 532 و 707)
ردّ بر بهائیه / [؟] نجفی (ص 495 و 502)
رسالة فی أحوال بحرالعلوم و آله الکرام / سید محمد صادق بحرالعلوم (ص 127)
روش خوشبختی / نصرت امین (ص 342)
روضات الجنات (ص 497 و 502)
ریاض العلماء / عبدالله افندی (ص 686)
ریحانة الأدب / مدرس تبریزی (ص 205)
زندگانی حضرت موسی بن جعفر علیه السلام / ابوالقاسم سحاب (ص 526)
زندگی روحی حسین بن علی علیه السلام (ص 56)
سدنة العلم و الأدب فی ایران [مقاله] (ص 118)
سراج الأنساب (ص 59)
السیف الصنیع (ص 494 و 702)
الشافی / سید مرتضی (ص 386)
شدّ الازار (ص 510 و 512)
شرح تبصرة [المتعلّمین] / مدرس تبریزی (ص 205)
شرح حال آیة الله بروجردی (ص 858)
شرح زیارت جامعه / محمد احمد آبادی (ص 783)
شرح نجاة العباد (ص 494)
شرف الاسباط / سید عبدالحسین شرف الدین (ص 21)
الشرف الراجح / سید هبة الدین شهرستانی (ص 40)
شعر العجم (ص 511)
شهید کربلاء الامام الحسین بن علی / فهمی عریس (ص 776)
صحیفه سجادیه و شرح آن: ریاض السالکین، در بیان جوهری طنطاوی (ص 35 و 36 و 95)
الصلوة / شیخ عبدالله مامقانی (ص 52)
الطود الشامخ (ص 108)
عروة الوثقی با حواشی آقا ضیاء عراقی (ص 11)
عقود و سموط (ص 690 و 712)
عمدة الطالب (ص 131)
غایة التعدیل / سردار کابلی (ص 180)
غایة القصوی (ص 470)
غایة القصوی با حواشی آقاضیاء عراقی (ص 10)
الغصن الثالث / سید عبدالله بلادی (ص 609 و 614)
غیث الزابد / سید عبدالله بلادی (ص 612)
الفصول المهمة / سید عبدالحسین شرف الدین (ص 21)
فقه رضوی (ص 468)
فلاح السائل / ابن طاووس (ص 686)
فهرست دارالکتب المصریة (ص 514 و 515)
فهرست ذخائر المخطوطات العربیة فی إیران (ص 122)
قم نامه / میر منشی قمی (ص 513)
قواعد التحدیث / قاسمی (ص 138)
کاوشهای علمی (ص 469)
کبریت احمر ج 2 / محمد باقر بیرجندی (ص 591 و 592)
کتاب قبله / مولانا (ص 725)
کشف الاستار / سید احمد صفایی (ص 1064)
کشف الکواکب / ذبیح الله محلاتی (ص 952)
کشکول / شیخ محمد لائذ (ص 133)
گفتگوی شیعه و سنی / سید احمد روضاتی (ص 469)
گوهر گرانبها (ص 494 و 705)
لغت نامه / دهخدا (ص 510 و 513)
اللوامع الإلهیة (ص 345)
مآثر الکبری فی تاریخ سامراء / ذبیح الله محلّاتی (ص 133 و 952)
متشابهات القرآن (ص 109)
مجمع التواریخ (ص 514 و 517)
مخزن اللئالی / نصرت امین (ص 345)
المخطوطات العربیة فی ایران [مقاله] (ص 117)
المراجعات / سید عبدالحسین شرف الدین (ص 21)
مرآة [الکمال] / شیخ عبدالله مامقانی (ص 45 تا 47)
مزارات تبریز (ص 388)
مزیة اللسان الفارسی (ص 122)
مستدرکات نقد الرجال (ص 816)
مسند الامام الرضا علیه السلام / عزیزالله عطاردی (ص 962)
مصقل صفا (ص 1028)
معاد / نصرت امین (ص 342 تا 344)
معالم العلماء / ابن شهر آشوب (ص 133)
مفتاح الفردوس / محمد باقر بیرجندی (ص 591 و 592)
مقباس الهدایة / شیخ عبدالله مامقانی (ص 48)
ملحمة عید الغدیر / پولس سلامة (ص 922)
ملکه اسلام (ص 449)
مناقب العظام (ص 57)
مناهج [المتقین] / شیخ عبدالله مامقانی (ص 47)
مناهج المعارف [فرهنگ عقاید شیعه] / سید احمد روضاتی (ص 469 و 470)
المنتقلة الطالبیة (ص 513 و 789)
المهدی / سید صدر الدین صدر (ص 132 و 133)
مهذب الأحکام / سید عبدالأعلی سبزواری (ص 292)
نجعة الرواد شرح نجاة العباد (ص 702)
النجوم الزاهرة (ص 23)
النفحات الرحمانیة / نصرت امین (ص 338)
النفحة العنبریة / سید هبة الدین شهرستانی (ص 42 و 456 و 770)
نقد فلسفة دارون / محمد رضا اصفهانی (ص 688 و 689 و 695 و 708)
نقد النثر (ص 528)
نهایة الرجال (ص 816)
نهایة المقال فی احوال الرجال (ص 816 و 822)
نهج البلاغه / شریف رضی (ص 969)
وجوب صلاة جمعه / سید هبة الدین شهرستانی (ص 43)
وقایة الاذهان / محمد رضا اصفهانی (ص 688 و 689 و 698 و 703)
وقایع السنین و الأعوام (ص 509)
وقت و قبله (ص 494)
هدی الإسلام (ص 56 و 57)

[16]
مطالب علمی بخش مهمی از این مکاتبات را تشکیل می‌دهد. برشمردن تک تک مسائلی که در این قسمت مطرح شده، به ویژه با توجه به اختصار این گفتار، مقدور نیست. لذا به تقسیم کلی بسنده می‌کنیم.
*مطالب قرآنی
سه نکته از آیة الله خویی در باب آیین تفسیر قرآن، کتاب تنویر المقباس و پاسخ به بحث تحریف قران (ص 152 و 153)
در باره فواتح السور (ص 699 تا 701)

*مطالب حدیثی
چند نکته / سردار کابلی (ص 170 و 171)
شش حدیث / مکاتبه با آیة الله بروجردی (ص 147 تا 150) [توضیح: این بخش همان است که تحت عنوان «اجوبة المسائل المرعشیة» منتشر شد، چنانکه پیشتر اشاره شد. البته این نامگذاری به ابتکار و گزینش صدیق محقق جناب ابوالفضل حافظیان بود که از ایشان سپاسگزارم.]
سه سؤال از شیخ محمد باقر بیرجندی (ص 603 تا 606)
در باره احادیث نوروز (ص 592)
توصیه‌های سید عبدالله بلادی بحرانی در باب علم الحدیث (ص 613 و 614)
نکات حدیثی (ص 682 و 683)
در باب حدیث اول کتاب روضه کافی (ص 710 و 711)
توصیه به سید راحت حسین رضوی به اشتغال به علم رجال الحدیث و ترک علم انساب (ص 823)
چند پرسش در علم الحدیث (ص 945)

*مطالب تراجم نگاری
شرح حال صاحب عوالم (ص 27 و 535)
نکاتی از علامه مدرس تبریزی (ص 206 تا 208 و 216 و 219 تا 226)
شرح حال جدّ سید ابوالحسن رفیعی قزوینی (ص 245)
شرح حال صاحب ضوابط (ص 246)
شرح حال محمد بن عقیل حضرمی (ص 331 تا 336)
شرح حال میرزا صادق آقا تبریزی (ص 478)
شرح حال خلیفه سلطان نوشته شیخ محمد باقربیرجندی (ص 590 و 591 و 601 و 602)
شرح حال ابوالدرداء (ص 599 تا 601)
شرح حال سید حسین علوی سبزواری (ص 638 و 639)
شرح حال سید [؟] آیت اللهی (ص 654 تا 658)
شرح حال شیخ محمد رضا ابوالمجد اصفهانی به قلم معلم حبیب آبادی (ص 713 تا 720)
دعوت ابوالمجد اصفهانی به مؤتمر فلسطین (ص 684 و 685)
شرح حال و اجازات شیخ محمد باقر بیرجندی به قلم پسرش شیخ محمد حسین (ص 752 تا 766)
شرح حال سید احمد صفایی خوانساری به قلم فرزندش سید مصطفی (ص 896 و 897)
شرح حال ملا علی علیاری تبریزی (ص 1054 تا 1056)
سید حسین راحت رضوی، برنامه روزانه اش (ص 815)
*مطالب ادبی
معنی لغت "عرضان" (ص 728)
فهرست لغت نامه‌های عربی به فارسی (ص 537)
*مطالب تاریخی
تاریخ ورود اسلام به جنوب شرق آسیا (ص 1014)
شرح حال حضرت معصومه (ص 595 تا 597)
سؤال در مورد عمر بن عبدالعزیز (ص 1027)
تبریک غدیر (ص 1042)
مدفن یحیی بن زید شهید (ص 1043 و 1044)
چند سؤال تاریخی (ص 1069)
*مطالب عقائد
ردّ عبدالحمید ابوالمواهب بر ابن تیمیه و منهاج السنة (ص 794 تا 796)
سؤال شیخ علی محمد ابن العلم در باب تصوف (ص 834 و 835)
توصیه‌هایی به محمد تیجانی مستبصر (ص 994 و 995)

*مطالب کتابشناسی و نسخه شناسی
گزارش کتابهای خطی سردار کابلی به قلم خودش (ص 177 و 178)
نسخه خطی ریاض العلماء (ص 518)
نسخه خطی شرح تجرید علامه (ص 518)
کتابشناسی در نامه‌های آقابزرگ تهرانی (ص 28 تا 34)
فوائد کتابشناسی در بیست و هفت نامه میرزا محمد تهرانی عسکری (ص 412 تا 439) [این نامه‌ها با توضیح مختصر و فهرست موضوعی به صورت یک مقاله در مجموعه مقالات مرزبان فرهنگ منتشر شده، چنانکه پیشتر یاد شد]
فوائد کتابشناسی از شیخ فضل الله زنجانی (ص 459)
نکات کتابشناسی از استاد علی نقی منزوی (ص 533)
در باره فقه الرضا علیه السلام (ص 468)
فهرست آثار محمد بن عقیل یمنی به قلم خودش (ص 633)
کتابشناسی آثار چاپ شده (ص 662 تا 665)
فوائد کتابشناسی از اعظمی (ص 730)
سرگذشت طبع درایة شهید ثانی (ص 732 تا 736)
کتابشناسی زیدیه (ص 777 تا 781 و 974)
کتابشناسی کتابهای مصر، که عمدتاً در باب تصوف هستند (ص 797 تا 814)
کتابهای علم قرائت و تجوید (ص 832)
در جستجوی یک کتاب (ص 843)
در باره چند کتاب (ص 947)
پرسشهای کتابشناسی (ص 949 تا 951)
کتابهای شیعی چاپ مصر (ص 977)
فوائد کتابشناسی (ص 1078 و 1079)
فوائدی مرتبط با ذریعه (ص 536)
اشتباهات فهرست کتابخانه مجلس (ص 538)
در باره فهرست کتابخانه مجلس در سال 1320 شمسی (ص 642)
کتابهای چاپ مغرب (ص 849)
*نکات در باب انساب
انساب سادات یمنی (ص 324 و 327)
کتابهای انساب (ص 464 و 465)
نکاتی در انساب (ص 472 و 474 تا 476)
*علوم غریبه
نکاتی در علوم غریبه (ص 460)
*امام مهدی علیه السلام
نکاتی در بارۀ امام مهدی علیه السلام (ص 461)

[17]
مدیریت حوزه، فصلی دیگر از مکاتبات را شامل می‌شود. برخی از این مطالب به رعایت محدودیت‌های مختلف، به شکلی مبهم نوشته شده که فقط بین طرفین قابل فهم بوده است. اما برخی دیگر از مطالب روشن است و برگهایی از تاریخ نانوشتۀ حوزه‌های علمیۀ شیعه را می‌نمایاند.
در اینجا چند نکته در هر دو بخش می‌آوریم.
*در مورد مسجد و مدرسۀ جدید التأسیس (ص 406)
*امتحان طلاب (ص 446)
*رؤیت هلال (ص 447، 1072، 1053، 1018، 1019، 893، 895، 896، 911)
*حوزه کرمانشاه (ص 453)
*مدرسه علمیه در سال 1344 (ص 482)
*تعمیر مسجد جمکران در سال 1345 شمسی (ص 483)
*در بارۀ بعضی کتابهای منتشره در حوزۀ دین (ص 485)
*حوزه قم (ص 1040)
*حوزه نهاوند (ص 1007)
*حوزه پاکستان (ص 993)
*حوزه شیراز (ص 879، 979 تا 982)
*حوزه افریقا (ص 972)
*حوزه کربلا (ص 963)
*حوزه کابل (ص 943 و 944)
*حوزه تبریز (ص 869، 870، 899، 935)
*حوزه اصفهان (ص 931)
*حوزه کرمان (ص 907)
*حوزه یزد (ص 901)
*حوزه تهران (ص 888)
*حوزه اهواز (ص 841)
*سؤالهای شرعی و فقهی (ص 1015، 988، 953)
*توصیه به محمد عسکری کوثری برای احیای آثار پدرش (ص 645)
*در مورد مسائل مختلف حوزه در مکاتبه با آیات: سید محسن حکیم (ص 67 تا 77)، سید حسین بروجردی (ص 143 و 144 و 146)، سید ابوالقاسم خویی (ص 156 تا 163).
*نیز: ص 553، 1030، 914 تا 916، 876 تا 878.

[18]
آیة الله مرعشی در طول دهها سال، در چندین آستان مقدس در ایران و عراق منصبهایی داشت که بطور افتخاری به ایشان داده بودند که اسناد مربوط به آنها در کتاب آمده است. از جمله این موارد:
*نسّابۀ آستانۀ حضرت معصومه (ص 568)
*اقامۀ جماعت و مدرّسی آستان معصومیه (ص 572)
*خادم آستان مقدس رضوی (ص 575 و 576 و 580 تا 586 و 587)
*خادم آستانهای سید صفی الدین اسحاق (ص 577)، حضرت معصومه (ص 578 و 583)، سید جلال الدین اشرف (ص 579)، شاه چراغ (ص 581)، عبدالعظیم حسنی (ص 584 و 585)، عتبۀ حسینیه (ص 588).

[19]
شناخت مُهرها، بخشی از فرآیند سندپژوهی است که فقط از طریق بررسی دقیق اسناد کهن به دست می‌آید. در خلال نامه‌های این کتاب، مُهرهایی از برخی عالِمان می‌بینیم، از جمله:
*شیخ محمد باقر بیرجندی (ص 608)
* معلم حبیب آبادی (ص 720)
*سید محمد بادکوبه‌ای تبریزی (ص 933)

[20]
برخی از نامه‌ها حاوی درد دلها یا گفت و گوهای دوستانه است که خود فصلی مُشبع از حیات علمی عالِمان سدۀ چهاردهم هجری است. بسا مشکلات که در خلال همین روابط دوستانه حلّ شده و می‌شود که شاید در سندی مکتوب بازتاب نیافته باشد. ارزش این نانوشته‌ها کمتر از نوشته‌ها نیست. اینک به نگارندگان برخی از این مکاتیب دوستانه اشاره می‌شود.

حضرات آیات:
سید ابوالحسن اصفهانی (ص 15)، شیخ عبدالحسین امینی (ص 140 و 141)، سید محمد هادی میلانی (ص 196 و 197)، محمد باقر کرمانی (ص 731)، شیخ محمد خالصی (ص 791 و 792)، سید جواد [؟] (ص 793)، شیخ علی محمد ابن العلم (ص 833)، سید ابراهیم فاضلی (ص 940)، حسن نوری (ص 957 تا 960)، ملا علی [؟] (ص 1033).
نیز: شعری که در مدح آیة الله مرعشی سروده و برایش فرستاده‌اند: ص 954.

[21]
چند نکته در ضمن مطالعۀ کتاب به دست آمد که می‌تواند در چاپ بعدی کتاب بر فایدۀ آن بیفزاید:
*ص 490: در حاشیۀ نامه سید ابوالقاسم کاشانی، یادداشتی از میرزا محمد ثقفی آمده که به نام او اشاره نشده است. این دو عالِم در خیابان پامنار تهران همسایه بوده‌اند.
*ص 1066: نامه‌ای که نویسنده‌اش ناشناس قید شده، از آنِ سید محمد علوی کاشانی است که نامه‌هایی از او در همین کتاب آمده است. این نکته را وامدار دوست پژوهشگرم جناب علی اکبر صفری هستم.
*ص 952: این نامه در بارۀ مزار مسمّی به «علی بن ابی طالب» در مزارشریف افغانستان است. پاسخ آیة الله مرعشی به این نامه را شیخ ذبیح الله محلاتی در کتاب خود «کشف الکواکب» آورده است.
*ص 960: این نامه ناقص چاپ شده است.
*ص 962: در این نامه در بارۀ کتاب «مسند الامام الرضا علیه السلام» نوشته مرحوم عزیز الله عطاردی گفت و گو شده که نام کتاب در نامه قید نشده است.
*ص 731 تا 737: نامه‌ها از شیخ محمد باقر زند کرمانی عالم فقید مقیم اصفهان است. که با مرحوم علّامی خلط شده است. با تصحیح این نکته، نمایه اعلام نیز باید تصحیح شود.
*ص 785: نام کتاب دلائل الصدق در نامه یاد نشده است.
*ص 858: نام کتاب شرح حال آیة الله بروجردی نوشتۀ سید محمد حسین علوی بروجردی در متن نامه نیامده است.
*ص 1006: تنها نامه غیر فارسی و عربی این نامه اسپانیولی است که باید ترجمه‌اش در کتاب بیاید.
*ص 1064: نام کتاب کشف الاستار نوشته سید احمد صفایی در نامه یاد نشده است.
*ص 1074: این نامه از آنِ شیخ احمد شیرازی است.

[22]
برای بهره وری بیشتر از این مجموعه که به راستی تماشاگه (= موزۀ) تاریخ و ادب و دین و فرهنگ سدۀ گذشته است، چند نکته پیشنهاد می‌شود:
1. نامه‌های مندرج در این کتاب، نامه‌های عالِمان و دیگر شخصیت‌هایی است که برای ایشان فرستاده‌اند. اگر با تلاش دیگر نامه‌هایی که آیة الله مرعشی به دیگران فرستاده‌اند، گرد آوری شود، فوائد دیگری به دست می‌آید. بخشی از این کار در حدّ محدود انجام شده ولی باید کامل شود.
نامه‌های آیة الله مرعشی به حسین عمادزاده (در دائرة المعارف رجال اسلام)، به سعید نفیسی (در میراث شهاب شماره ---- )، به شیخ آقا بزرگ تهرانی (در مجله کرانه) منتشر شده و تکمیل این مجموعه دریچه‌هایی دیگر از تاریخ بر روی پژوهندگان می‌گشاید.
2. نمایه موضوعات و کلیدواژه‌های مندرج در این نامه‌ها می‌تواند میزان بهره وری از این مجموعه را بمراتب بیش از این کند. همین مقاله نقطۀ آغازی بر آن هدف تواند بود.
3. این بنده پیش از نشر کتاب نامه‌های ناموران سالشماری برای آیة الله مرعشی نوشته بودم که اکنون با نشر این کتاب باید کاملتر شود. پیشنهاد می‌کنم نسخۀ کامل شدۀ آن سالشمار در آغاز چاپ بعدی این کتاب درج شود.
4. نام دکتر محفوظ استاد عراقی، «حسین علی» به معنای «حسین بن علی» است نه «حسینعلی» به شکل ترکیبی که در میان ایرانیان معمول است. این نکته در کتاب تصحیح شود.
5. بر اساس این کتاب، مقالات بیش از این می‌توان نوشت. چنانکه نگارنده، یک سلسله نکات علمی از کتاب برگزیده که در فرصتی دیگر باید تدوین و عرضه شود. پیشنهاد می‌شود با فراخوانی از پژوهشگران در یک همایش اختصاصی به دستاوردها و یافته‌های این کتاب توجه بیشتر شود.

[23]
آیة الله مرعشی یکی از ستارگانی بود که در زمان شبگونِ غیبت کبرای قطب دین، امام مبین، حضرت بقیة الله ارواحنا فداه در آسمان تشیع نورافشاند، در زمانی که خورشید در ورای ابر است و بطور غیر مستقیم به زمینیان فیض خود را می‌رساند.
این همه برکات از یک ستاره، بامداد فردایی را به ما نوید می‌دهد که آن خورشید دین بطور مستقیم نور بیفشاند. آنگاه که آن «رایت افراشته» بر پا گردد و از «دانش انباشته» اش همگان را بهره مند سازد، با دنیایی دیگر از دانش و بینش روبرو می‌شویم که ویژۀ آن امام همام است.
آن روز گرامی را امید می‌بریم.
انّهم یرونه بعیداً و نراه قریباً. وآخر دعوانا أن الحمد لله ربّ العالَمین.