مقدمه
بزرگداشت بزرگان و چهره‌های شاخص علم و دین، وظیفه‌ای همیشگی و همگانی است. در این میان دامنه و گسترۀ تلاش برخی از بزرگان وسعت بیشتر دارد، به گونه‌ای که این وظیفه بر دوش گروه‌های زیادی از پژوهشیان قرار می‌گیرد. محقق تهرانی در این شمار است.
در بارۀ ایشان بسیار گفته‌اند و بسیار می‌گویند، ولی کثرت گفتنی‌ها، وظیفۀ حق‌گزاری، فرصت‌های محدود و شتابزدگی‌های این روزگار، مجال تطویل را از ما می‌گیرد و به این گونه یادداشت‌های مختصر می‌کشاند.
برگزاری شب شیخ آقابزرگ تهرانی در شهر زادگاهش به همت مجله بخارا در روز شنبه ۲۶ بهمن ۱۳۹۸ همزمان با سالگرد میلاد گرامی ام الائمة سلام الله علیها (۲۰ جمادی الثانیة ۱۴۴۱ ق.) فرصتی پدید می‌آورد که صاحب این قلم، در حدّ چند سطر کوتاه انجام وظیفه کند.
به این منظور، دو سند نویافته مرتبط با کتاب مصفی المقال و یک نکته مرتبط با ذریعه تقدیم می‌شود. دو سند یادشده در کنار نسخه خطی اصل کتاب مصفی المقال بوده که زمان صحافی با همان نسخه ضمیمه شده و اکنون در عکس این نسخه موجود در مؤسسه کتابشناسی شیعه موجود است، که نگارنده از آن نسخه عکسی برداشته‌ام.

***

سند اول، نامه‌ای است از عالم محقق مرحوم شیخ عبدالله مامقانی صاحب تنقیح المقال، که در سال ۱۳۵۰ قمری به محقق تهرانی نوشته و از او توضیح خواسته که نام کتابش که در باب مصنفان علم رجال نوشته، چیست؟ و چند کتاب از عالمان خاصّه را یاد کرده است؟ تا در ضمن مقدمات تنقیح المقال به آن اشاره کند.
سند دوم مربوط به محدث جلیل شیخ عباس قمی است که نام کتابهای خود در مورد تراجم و رجال را برای محقق تهرانی فرستاده است. این کتابها همه امروز در دسترس‌اند، مگر کتاب غایة المنی که از آثار مفقود محدث قمی است.

***

امّا نکتۀ مربوط به ذریعه، توضیحی است مفید، در عداد توضیحاتی که می‌تواند در طرح گستردۀ روزآمدسازی ذریعه مورد استفاده قرار گیرد. البته بزرگان عالم تحقیق مانند مرحومین سید سعید اختر رضوی، سید محمد علی روضاتی، سید عبدالعزیز طباطبایی رحمة الله علیهم، و امروز استاد سید احمد اشکوری حفظه الله زحمات گسترده‌ای در این باب کشیده‌اند. ولی این همه دلیل بر آن نمی‌شود که این خوشه‌چین خرمن بزرگان یک نکتۀ خود را با اعتراف به تنگدستی خود در این میدان عرضه نکند.
توضیح این که آقابزرگ تهرانی در ذریعه ج ۱۸ ص ۳۰۹ از کتاب «لسان الغیب» یاد می‌کند و مؤلفِ آن را سید محمد حسین فرزند میرزا علی اصغر طباطبایی می‌داند.
تهرانی اشاره می‌کند که مؤلف از تلامذۀ صاحب جواهر و مجاز از او بوده و در این کتاب، غرائب اسرار آمده، چنانکه نوادۀ او سید محمد حسین فرزند سید محمد فرزند مؤلف برایم نوشته است. (این نقل بر اساس نسخۀ چاپی است که احتمال خطای مطبعی در آن می‌رود، و ظاهراً سید محمد حسن برادر علامه طباطبایی مورد نظر است، چنانکه در سطور آینده روشن می‌شود).
نگارنده سطور توضیح می‌دهد:
مرحوم سید محمد حسن الهی (برادر علامه طباطبایی صاحب المیزان) عالِمی بزرگ و ناشناخته بوده، بسیار دان و کم نویس.
مجموعه‌ای از رسائل و مکتوبات ایشان منتشر شده، به نام رسائل الهی (به اهتمام حسین کلباسی اشتری، نشر دانشگاه علامه طباطبایی و انجمن مفاخر فرهنگی، ۱۳۹۶ شمسی). مرحوم الهی در این کتاب، می‌نویسد: «لکن جدّی رضوان الله علیه فی کتاب لسان الغیب الذی استخرجه من الجامعة الکبیرة، و هو کتاب عظیم الفائدة، جلیل الخطر، مشحون بالفوائد، ... » (رسائل الهی، ص ۲۱). آنگاه چند صفحه از آن نقل می‌کند.
همچنین در همان کتاب، ضمن شرح حال خودنوشت، نسب خود را چنین بر می‌شمارد: سید محمد حسن ابن میرزا محمد ابن میرزا محمد حسین ابن میرزا علی اصغر شیخ الاسلام آذربایجان ... (رسائل الهی، ص ۱۲ – ۱۷).
از ترکیب این نکات بر می‌آید که مرحوم الهی که کتاب یادشده را در اختیار داشته، گزارشی از آن برای محقق تهرانی فرستاده و ایشان بر مبنای آن گزارش در بارۀ کتاب لسان الغیب مختصری نوشته است.
این چند سطر برای تقدیر از اهتمام شایستۀ برگزارکنندگان این مجلس محترم نوشته آمد.

خاتمه
این یادداشت در روز ۱۸ جمادی الثانیة تدوین شد، روزی که از یک‌سوی سالگرد شهادت قاضی نورالله شوشتری (سال ۱۰۱۹ ق.) و از سوی دیگر سالگرد رحلت شیخ اعظم مرتضی انصاری (۱۲۸۱ ق.) است. بدین‌سان این روز با نام دو عالِم عامل مجاهد در راه ولای اهل بیت اطهار پیوند یافته است. رحمت خدای بزرگ بر هر دو تن باد و دعای خیر حضرت بقیة الله ارواحنا فداه توشۀ راهشان باد.
ثواب این نوشتار مختصر به این دو بزرگ و دیگر بزرگانی که در این نوشتار، از آنها یاد شد، تقدیم می‌شود.