[۱]

در وانفسای کتابسازی‌ها و نشر گستردۀ آثاری بی ثمر – که فایدۀ چندانی بر آن مترتب نیست و تنها کاغذ کشور و وقت خوانندگان را به باد می‌دهد و فضای محدود کتابخانه‌ها را اشغال می‌کند – گاهی کتابهایی به چشم می‌خورد که به راستی خستگی از جان می‌زداید و توانی دیگر به انسان می‌دهد و امیدی بر می‌انگیزد که هنوز هستند کسانی که به مسئولیت بیندیشند و فرصت‌ها را نسوزانند.
کتاب دو جلدی «اجازات علما» در این شمار است. این کتاب را جناب براتعلی غلامی مقدم، فهرست نگار نام آشنای بخش خطی کتابخانۀ آستان قدس رضوی به عنوان حاصل چند دهه تلاش جدی در آن گنجینۀ نورانی نوشته و کتابخانۀ یادشده به عنوان صدمین کتاب در سلسلۀ منشورات خود به سال ۱۳۹۴ در شمارگان ۵۰۰ نسخه منتشر کرده است. (دو مجلد، ۱۱۷۰ صفحه).
در این یادداشت هدف این است که نگاهی شتابزده به مجلد اول آن بیفکنیم و فوائدی از آن معرفی شود.

[۲]

در باب اجازات و جایگاه آن در فضای فرهنگ دینی در سالهای اخیر، کارهای خوبی انجام شده است. مروری سریع بر آنها مفید می‌نماید، از جمله:
۱.نشریه کتاب شیعه، شماره ۷-۸ ویژه نامۀ اجازات.
۲.کتاب مجمع الاجازات الفت، چاپ کتابخانه علامه مجلسی، قم.
۳.فهرست اجازات موجود در کتابخانه آیة الله مرعشی، نوشته محمد جواد طالبی در چند شماره فصلنامه میراث شهاب.
۴.اجازه کبیره سید حسن صدر به شیخ آقابزرگ تهرانی که چند بار چاپ شده است.
۵.بغیة الوعاة از سید حسن صدر که به عنوان کتاب پیوست مجله کتاب شیعه شماره ۷-۸ منتشر شده است.
۶.اجازات سید ابوالحسن اصفهانی، نوشته مهدی باقری.
۷.اجازات سید محمد مهدی بحرالعلوم، نوشته سید جعفر اشکوری.
۸.الاجازة الشفیعیة، سید جعفر اشکوری.
۹.اجازات العلامة المجلسی، سید احمد اشکوری، که به ضمیمۀ کتاب دیگر ایشان (تلامذة العلامة المجلسی) نقطه عطفی در این گونه آثار به شمار می‌آید. و هر یک از آنان تا کنون دو بار چاپ شده اند که چاپ دوم، افزوده‌هایی زیادی نسبت به چاپ اول دارد.
نیز کارهایی در دست تدوین یا در آستانۀ نشر است، مانند:
۱.موسوعۀ مفصل اجازات، تدوین مؤسسه کتابشناسی شیعه.
۲.یومیات سید محمد صادق بحر العلوم و اجازاتش، به اهتمام سید محمدرضا حسینی جلالی.
۳.اجازات سید علی نقی نقوی، مکتبۀ عباسیۀ کربلا.
۴.اجازات ابن ابی جمهور، محمد حسین نجفی.
۵.اجازات سید حسن صدر.
۶.اجازات صادره در نجف، کامل سلمان جبوری.
بدیهی است که این فهرست، کامل نیست و بنای این یادداشت بر استقصای کامل نبوده، بلکه تذکری به برخی از کارها در حدّ مقدمه ای بر این قلم انداز است. این فهرست در گفتگویی با جناب محسن صادقی تهیه شد که هم تشویق ایشان سبب نگارش این وجیزه شده است.

[۳]

برای آشنایی با درونمایۀ کتاب، چندنکته قابل ذکر است:
۱.کتاب اجازات علما، مواردی را که یاد خواهد شد، از لابلای نسخه‌های خطی موجود در آستان مقدس رضوی سلام الله علیه یافته و ضمن چند بخش عرضه کرده است:
اجازات (به خط مجیز) ۱۵۵ مورد
صورت اجازه (به خط دیگران) ۱۴۲ مورد
انهاء ۵۸ مورد
بلاغ ۸۰ مورد
سماع ۱۶ مورد
تقریظ ۴۱ مورد
دستخط تملک ۵۰۳ مورد
تصحیح و مقابله ۱۳۸ مورد
نقش مُهر ۲۱۵ مورد
نمونه نسخه‌ها ۲۳۸ مورد
۲.موارد در هر فصل (بجز نمونه نسخه ها) به ترتیب زمان ذکر شده اند.
۳.اجازات، غالباً از دانشوران شیعه اند، ولی آنچه از غیر شیعه در کتابخانه رضوی موجود بوده، نیز یاد شده است. مانند اجازات شماره ۳ و ۹ تا ۱۶ صفحات ۲۲ و ۲۶ تا ۳۱.
۴.بنای کتاب بر این است که متن کامل را نقل کند، ولی در یک مورد چنین نکرده اند. اجازه مفصل محمد نبی گنابادی از تلامذۀ علامه مجلسی ۶۷ برگ داشته که فقط بخشی از آن نقل شده است. (شماره ۱۲۹ ص ۵۲۸ – ۵۴۰)
۵.گاهی مجیز یا مجاز شناخته نشده است، مانند: ش ۳۸ ص ۵۵، ش ۱۵۶ ص ۱۸۴.
گاه فقط در حد اسم شناخته شده است، مانند: اسدالله ش ۱۴۵ ص ۱۷۴ – ۱۷۵.
گاه تا حدی شناخته شده، مانند مجیزی که از شاگردان علامه بحر العلوم است (ش ۱۱۳ ص ۴۵۶).
۶.اجازات غالبا به زبان عربی نوشته شده، ولی معدودی از آنها به فارسی نوشته شده اند، مانند ش ۱۳۷ و ۱۵۱ و ۹۴ و ۹۶ ص ۱۶۰ و ۱۷۸ و ۴۰۳ و ۴۰۹.
۷.اجازات و صورت اجازات در جلد اول آمده و بقیه فصول در جلد دوم جای گرفته اند.
این یادداشت نیز ناظر به مجلد اول است و نکات مجلد دوم به زمان دیگر و مجال دیگر موکول می‌شود.

[۴]

مجلد دوم (ص ۹۰۱ تا ۹۵۰) ، نمایه‌ها را نیز در بر دارد، شامل:
فهرست اجازه دهندگان
فهرست اجازه گیرندگان
فهرست اصحاب انهاء
فهرست اصحاب بلاغ
فهرست اصحاب تقریظ
فهرست دست نویسان
فهرست سماع‌ها
فهرست مصححان
فهرست مکانها
فهرست نقش و سجع مهرها به ترتیب قرن
نقش این فهارس راهنما برای بازیابی مطالب از چنین گنجینه ای سرشار، روشن و بی نیاز از توضیح است.

[۵]

در باب نقش و جایگاه چنین کتابی در پژوهش‌های مربوط چند نکته به ذهن نگارندۀ سطور می‌رسد:
۱.به جرأت می‌توان گفت که هیچ تحقیقی در باره موضوع‌هایی همچون تراجم، رجال، کتابشناسی، تاریخ تعلیم و تربیت، تاریخ کتابداری، تاریخ شهرها، جغرافیای فرهنگی شهرها، و ماننند آنها نیست که از اطلاعات دست اول این کتاب، بی نیاز باشد، داده‌هایی که برای نخستین بار، به پژوهشیان عرضه می‌شود.
۲.این کتاب، در نوع خود، ابتکاری و نقطۀ آغازی به شمار می‌آید.
۳.کتاب، حاصل سی سال کار مؤلف است، آن هم در فضای کتابخانه ای که یازده قرن تاریخ و فرهنگ مسلمانان را نمایش می‌دهد، و به برکت روضۀ منورۀ رضویه، در طول این سده ها، فراتر از گرایش ها، اندیشه ها، دلبستگی ها، حکومت ها، و هر عامل تمایز دیگری، همچون چتری گسترده بر سر ایران سایه گستر بوده است.
۴.دانشورانی در این کتاب، شناسانده شده اند که در جای دیگر، نشانی از آنها نمی‌توان یافت. و این خود، فایده ای بزرگ است که ضرورت گریزناپذیر رجوع به این گنجینه را می‌نمایاند.
۵.مؤلف خود ده فایده برای پژوهش در اجازات بر شمرده (ص ۱۵ تا ۱۷) که با قدری تأمل، بیش از این می‌توان برشمرد.
۶.برای بهره وری از درونمایۀ نسخه‌های خطی، به دو گونه می‌توان عمل کرد:
یکی تحقیق و تصحیح و نشر متن کامل کتاب، که فرآیندی طولانی در زمینۀ مالی و علمی می‌طلبد و امکانات آن همواره موجود نیست.
دوم تحقیق در متون، یعنی سامان دادن پژوهش‌هایی موضوعی بر مبنای مخطوطات، که راهی کوتاه تر و ثمرات بیشتر دارد. کتاب اجازات علما از این گونه است، چنانکه دوره پنج جلدی فرهنگ واژه‌های قرآنی که بر اساس نزدیک به ۱۴۰ نسخه خطی قرآن با ترجمه‌های کهن فارسی فراهم آمده، نمونه ای دیگر از این کارها است.

[۶]

نگارندۀ سطور که پیش از این چند مقاله بر اساس نکات برگرفته از اجازات نوشته است، در تصفّح نخستین مجلد کتاب اجازات علما، چند نکته یافته که بدون ترتیب خاصی بیان می‌کند. کار من در این مورد، همانند کسی است که در فرصتی کوتاه به بازدید موزه ای رفته و برخی از مشاهدات خود را در کمال عجله بر کاغذ آورده است، نه اینکه ادعای استقصاء در میان باشد.
از نشر این یادداشت، امید می‌رود که فرصتی برای نگارنده یا دیگری فراهم آید که همین نکات را به تفصیل به قلم آرند و کسانی را که به این گنجینه دست نیافته اند، از آن بهره مند گردانند.
۱.ضرورت و اهمیت تبعیت از اهل بیت، در بیان ابن ابی جمهور احسائی، ص ۳۴.
۲.تذکرهای اخلاقی مجیز، ش ۴۷ ص ۷۲ – ۷۳.
۳.فهرست تألیفات علمایی که کمتر شناخته شده اند، ش ۵۸ ص ۸۱ – ۸۲.
۴.فوائد کتابشناسی در اجازه شیخ حر عاملی، ش ۷۴ و ۷۵ ص ۹۲ – ۱۰۶.
۵.توصیه مجیز به پرهیز از عرفان، ش ۱۴۱ ص ۱۶۵ – ۱۶۶.
۶.احادیث در فضیلت طلب علم، ش ۱۴۳ ص ۱۷۰ – ۱۷۲.
۷.بخشی از شرح حال و آثار خود، که گوشه ای از تاریخ مشروطیت را نیز نشان می‌دهد، در اجازۀ میرزا صادق آقا تبریزی، ش ۱۵۱ و ۱۵۲، ص ۱۷۹ – ۱۸۴.
۸. اجازۀ ابن ابی الحدید به برادران علقمی، ش ۵ ص ۱۹۱ – ۱۹۲.
۹.اجازه ای از سید علی ابن طاووس، ش ۷ ص ۱۹۲.
۱۰. فهرست آثار علی بن حسین لیثی در اجازه اش، ش ۱۹ ص ۲۱۲.
۱۱.احادیثی در ضمن اجازه شهید اول، ش ۲۰ و ۲۱، ص ۲۱۸ و ۲۲۳
۱۲.طریق شهید اول به بزرگان عامه، ش ۲۰ و ۲۱، ص ۲۱۸ – ۲۲۰ و ۲۲۳ – ۲۲۵.
۱۳.توصیه‌های میرداماد، ش ۴۹ ص ۲۶۸ – ۲۶۹.
۱۴.دستور و دعای سیفی در اجازۀ مجلسی اول (مولی محمد تقی مجلسی) ش ۵۵ ص ۲۸۳ – ۲۸۴.
۱۵.آثار محمد قاسم هزارجریبی که ضمن اجازه اش یاد شده اند، ش ۶۶ ص ۳۰۸ – ۳۰۹.
۱۶.چند حدیث در فضیلت علم و عالم در اجازه سید محمد باقر شفتی، ش ۹۱ ص ۳۷۳ – ۳۷۶.
۱۷.یک حدیث با شرح مفصل سید شفتی، ش ۹۱ ص ۳۸۲ – ۳۸۵.
۱۸.سیر تاریخی فشرده ای از آغاز طلوع اسلام تا آغاز غیبت کبری و نقش علما در دورۀ غیبت، که بارها در اجازات سید شفتی آمده است، ش ۹۱ تا ۱۰۰، ص ۳۷۲ – ۴۲۱.
۱۹.شرح حال سید دلدارعلی در اجازۀ سید حسین بن دلدارعلی، ش ۱۰۱ ص ۴۲۲ – ۴۲۵.
۲۰.توصیه‌های سید حسین بن دلدارعلی، ش ۱۰۱ ص ۴۲۶ – ۴۲۷.
۲۱.اجازه مفصل سید دلدارعلی با نکات فراوان، ش ۱۱۸، ص ۴۶۴ – ۴۸۶.
۲۲. در باره خطبه شقشقیه و حدیث لوح جابر، در اجازه سید تقی حسینی، ش ۱۱۹ ص ۴۹۶ – ۵۰۱.
۲۳. در باره حرز یمانی، دراجازۀ قزوینی، ش ۱۲۴ ص ۵۰۹ – ۵۱۰.
۲۴.تذکرهای اخلاقی محمد علی غروی رشتی، ش ۱۲۸، ص ۵۲۱.
۲۵.شروط اجازه، در اجازه محمد نبی گنابادی، ش ۱۲۹ ص ۵۳۶ – ۵۴۰.

[۷]

چند نکته و پیشنهاد دیگر که در مسیر تجدید چاپ این کتاب یا پژوهش‌های مرتبط با آن به کار می‌آید:
۱.علائم نگارشی در کتاب، بسیار کم به کار رفته است. ویرایش نشدن متن از این جهت، خواندن آن را دشوار کرده است.
۲.کلماتی که در نگارش‌های قدیم، به شکل اختصاری نوشته می‌شد، در کتاب، به همان صورت آمده است. مثلاً: کک (= کذلک)، انش (= انشاء الله)، تع (= تعالی). ح (= حینئذ). نمونه را، بنگرید: ص ۳۶۱ و ۳۷۳.
۳.تحلیل محتوای اجازات سید شفتی، با مشابهت‌ها و تمایزهای خاصّ خود، موضوع پژوهشی جداگانه تواند بود.
۴.نمایۀ اعلام جامع، به بازیابی فوائد کتاب و شناخته شدن اعلام ناشناخته کمک جدی می‌کند.
۵.نمایۀ نسخه‌های مورد استفاده در کتاب، نیز برای تداوم این کار مفید است. با توجه به گسترش فزایندۀ مجموعۀ خطی رضوی، وجود چنین نمایه ای می‌تواند روشن کند که کدام نسخه‌ها مورد پژوهش قرار نگرفته اند تا بدانها نیز رجوع شود.
۶.در ادامۀ این تلاش، مشابه این کار با مرور کتابخانه‌های اقماری کتابخانه رضوی مانند مجموعه وزیری، ملک، جلیلی، آخوند ملا علی و ... پیشنهاد می‌شود.
۷.وقفنامه‌های کتابها، گرچه در ظاهر، شبیه هم می‌نماید، ولی برگی درخشان از تاریخ فرهنگ و علم و دین در این دیار است. به تعبیر استاد فقید مرحوم عبدالحسین حائری، تاریخ علم شرق بدون این فصل، ناتمام است. لذا درج وقفیه‌ها نیز در چاپهای بعدی یا مجلدات بعدی این موسوعه پیشنهاد می‌شود.
۸.کتابخانه‌های دیگر نیز می‌توانند با چنین اقدامی تاریخ ساز، ناگفته‌های تاریخ علم و دین را بازگویند و گامی جدی در جهت تکمیل پژوهشهای موجود بردارند. البته معمولاً در چنین موارد، مانع اصلی این طرحها، فقدان منابع مالی است که کتابخانۀ آستان قدس رضوی می‌تواند با حمایت از این گونه طرحها، به تداوم کارش کمک کند.
۹.دو مقدمه جامع (عربی و انگلیسی) فایدۀ چنین کتابی را چند برابر می‌کند.

[۸]

بار دیگر بر این نکته تأکید می‌شود که چاپ این کتاب پر برگ و بار، حجت بر تمام پژوهشیان تمام کرده است، به گونه ای که نمی‌توان پس از این، اطلاعات این کتاب را در تحقیقات بعدی نادیده گرفت.
این اقدام اساسی، گامی جدی و نقطه عطفی در تاریخ کتابخانه آستان قدس رضوی به شمار است که باید به تلاشگران آن تبریک گفت. امید است که در آستان آسمان سای حجت هشتم مقبول افتد و تلاشگران آن مشمول دعای خیر امام عصر عجل الله تعالی فرجه باشند. آمین.