مقدمه
وقایع نگاری مراسم دینی یکی از مهمترین بایسته‌های فرهنگی است که متأسفانه کمتر بدان توجه می‌شود. نگارندۀ سطور بارها به ضرورت این مهم تذکر داده و پیشنهادهایی اجرایی برای عملی شدن این کار ارائه کرده است، چنانکه گامهایی کوتاه – به اندازۀ توان و امکانات خود – برای این کار برداشته است.
برخی از تاریخ نگاران گوشه‌هایی از این مطالب را به رشتۀ نگارش کشیده‌اند، که کتاب «طقوس الشیعة الدینیة» نوشتۀ ابتکاری مرحوم آیة الله علامه شیخ محمد رضا جعفری نجفی (۱۳۱۰ – ۱۳۸۹ شمسی / ۱۳۵۰ – ۱۴۳۱ قمری) نمونه‌ای از این مطلب است.
این کتاب، مجموعه گزارش‌هایی از مورخان سنی است که مراسم شیعی به ویژه غدیر و عاشورا در طول سالهای ۳۱۳ تا ۶۶۵ قمری را نشان می‌دهد. مطالب کتاب، عیناً نقل از منابع تاریخی است، با ملاحظات و تعلیقات بسیار مختصر (در حد چند کلمه) از مرحوم جعفری.
اصل کتاب با تحقیق شیخ حسین محمدی در سال ۱۴۳۷ قمری و ترجمۀ آن با عنوان «آیین‌های دینی – شیعی» ترجمه همان محقق در سال ۱۴۴۰ قمری / ۱۳۹۷ شمسی، هر دو توسط بنیاد فرهنگ جعفری قم منتشر شده است. این بنیاد، کتابخانۀ شخصی مرحوم جعفری را از زمان حیاتش در اختیار دارد و اکنون نیز تدوین و نشر آثار ایشان را عهده دار است.
باری، مدتی پیش توفیق خواندن این کتاب نفیس ابتکاری به دست آمد. همان زمان، یادداشتهایی شخصی برای استفادۀ خودم نوشتم که اکنون به اشتراک می‌گذارم؛ در حالی که تذکر می‌دهد که فواید کتاب، بیش از آن است که در این قلم انداز شتاب زده استقصا شود.
بعضی از نکات جالب این کتاب
۱. تحریف / تصحیف‌هایی که در ضمن چاپ متون تاریخی روی داده و آقای جعفری به برخی از آنها اشاره می‌کند.
الف. در تاریخ ابن خلدون طبع بولاق ج ۳ ص ۴۲۵ آمده است:
«و فی ثامن عشر من ذی الحجة من هذه السنة (۳۵۱) أمر [معز الدولة] الناس بإظهار الزینة و الفرح لعبدالعزیز من أعیان الشیعة »
جعفری: لعید الغدیر من أعیاد الشیعة. (ص ۵۴)
ب. در نسخۀ چاپی الکامل ج ۹ ص ۶۳۷ – ۶۳۸ وقایع سال ۴۴۹ آورده‌اند: المشهد الغربی.
جعفری: المشهد الغری (ص ۱۴۴)
ج. در تاریخ الخلفاء ص ۶۳۹ آورده‌اند:
«و فیها (سنة ۳۵۲) یوم ثانی عشر ذی الحجة عملت الرافضة عید الغدیر، غدیر خم، و دقّت الکؤسات و صلّوا بالصحراء صلاة العید »
جعفری: یوم ثامن عشر. کما فی: مرآة الجنان و ... (ص ۵۷). آنگاه می‌پرسد: کدام نماز عید؟
۲. در باب برخورد خلفا با اقامۀ عاشورا، از البدایة و النهایة ج ۱۱ ص ۲۵۴ نقل می‌کند که گفته‌اند: «اگر عزاداری عاشورا کار پسندیده‌ای بود، گذشتگان ما که بهتر از ما بودند انجام می‌دادند».
جعفری: گذشتگان یعنی خلفایی که خودشان قاتل امام حسین علیه السلام بودند، مراسم عاشورا بگیرند؟ (ص ۵۹ – ۶۰)
۳. آیة الله جعفری در مورد نقش مهم پدر سیدین رضی و مرتضی در آن دوره گزارشی از الکامل ج ۸ ص ۶۱۹ و ... آورده که رو در رویی ابو احمد موسوی نقیب با ابوالفضل شیرازی وزیر در سال ۳۶۱ را نشان می‌دهد. (ص ۶۵)
۴. از سال ۳۵۱ تا ۳۶۳ هر سال دو گزارش جدی در منابع تاریخی عامه در مورد جشن غدیر و عزاداری عاشورا موجود است. (ص ۵۴ تا ۶۸)
۵. از سال ۳۶۴ به بعد، گزارشهای انتشار تشیع در مصر و بغداد را می‌بینیم: مصر برای حکومت بنی عبید و بغداد برای حکومت دیلمی ها. (ص ۷۰ به بعد)
۶. در زمینۀ منع مراسم عاشورا، در رویدادهای سال ۳۸۲ نهی ابوالحسن علی بن محمد کوکبی اهل بغداد از اقامه مراسم عاشورا را می‌بینیم، پس از آنکه سی سال انجام می‌دادند. (ص ۷۳).
۷. در مورد کتابخانه دارالعلم شاپور بن اردشیر در بغداد می‌خوانیم که او وزیر بهاء الدولة بود (وزارت: سال ۳۸۰). کتابخانه را سال ۳۸۱ در کنار دارالعلم تأسیس کرد. شاپور در سال ۴۱۶ درگذشت. سال ۴۵۰ طغرل بیک وارد بغداد شد و کتابخانه در سال ۴۵۱ طعمه حریق طائفی شد.
تفصیل مطالب را در صفحات ۷۴ تا ۷۶ و وقایع سال ۴۵۱ در صفحات ۱۴۶ تا ۱۴۸ آمده است. همچنین از باقیمانده کتابهایش در سال ۴۵۲ یک کتابخانه دیگر ساختند (ص ۱۴۶ تا ۱۴۸).
۸. مخالفان در برابر مراسم غدیر و عاشورا مشابه سازی کردند. چنانکه بر مبنای کتاب المنتظم ج ۷ ص ۲۰۶ در رویدادهای سال ۳۸۹ آمده است که در برابر غدیر، ۲۶ ذیحجه را با عنوان «یوم الغار» ساختند!
همچنین در برابر عاشورا، ۱۸ محرم را با عنوان روز قتل مصعب بن عمیر ساختند!
ابن کثیر در البدایة و النهایة ج ۱۱ ص ۳۲۵ می‌گوید: این کار جاهلان بود که بدعتی را به بدعتی پاسخ دادند! (ص ۷۷ - ۷۹).
تعظیم یوم الغار در سال ۴۲۲ نیز انجام شد؛ این بار نیز در برابر روز غدیر شیعیان. (ص ۱۱۲ – ۱۱۳).
۹. در رویدادهای سال ۳۹۸، به نقل از النجوم الزاهرة ج ۴ ص ۲۱۸ آمده است: در این سال، روز عاشورا و جشن مهرگان مصادف شد. فرمانده لشکر بغداد به احترام شیعه مهرگان را تأخیر انداخت. (ص ۸۱ و ۸۲).
۱۰. در رویدادهای سال ۳۹۸ از احراق یک نسخه مصحف ابن مسعود خبر داده است. خبر این قضیه پیچید. فردی شب نیمه شعبان به حرم حسینی رفت و سوزاننده مصحف را نفرین کرد. احضارش کردند و او را کشتند. (ص ۸۳).
۱۱. کتابسوزی سال ۴۲۰ پس از حمله سبکتکین به ری، به گونه‌ای بود که ۵۰ بار شتر کتاب سوزاندند. (ص ۹۹)
۱۲. در سال ۴۵۸ مراسم عاشورا را به بهانۀ تشییع کسی که در آن روز مرده بود، برگزار کردند. (ص ۱۴۹)
۱۳. وضعیت شیعه در مکه سال ۴۷۲ خواندنی است. (ص ۱۵۲ – ۱۵۳).
۱۴. در عاشورای ۵۱۰ قتل شیعیان در مشهد الرضا علیه السلام در طوس گزارش شده است. (ص ۱۷۴)
۱۵. دو سخنرانی در عاشورای ۵۵۵ و ۵۹۰ با مضمون تمجید یزید انجام شده است. (ص ۱۷۷ و ۱۹۰).
۱۶. قسم طحان به امیرالمومنین علیه السلام و عواقب آن . (ص ۱۸۲)
۱۷. در رویدادهای سال ۶۵۰ آمده است که مقتل عاشورا فقط در حرم امام کاظم علیه السلام مجاز بود. (ص ۱۹۲).
سخن پایانی
کمترین فایدۀ چنین کتابی خضوع در برابر گمنامانی است که به قیمت رنج خود گنجی سترگ به نام اقامۀ شعائر دینی را به رایگان به دست ما رساندند. در واقع با خواندن این گزارشهای تاریخی می‌بینیم که مراسم دینی همیشه مانند امروز نبوده که به همین آسانی انجام شود، بلکه خونها از تن ریختند و خونها از دل خوردند تا این مراسم انسان ساز باقی بماند.
نتیجۀ اخلاقی توجّه به این نکته، آن است که آرامش امروزۀ خود را در اقامۀ مراسم و شعائر دینی قدر بدانیم و شکر این نعمت را بیش از آنچه اکنون داریم، ادا کنیم. این جمله، سرلوحۀ یک منشور مفصّل است که پایمردی در راه حفظ خلوص محتوایی و خلوص نیت، یکی از بندهای این منشور است. همچنین باید مراقب باشیم که تصحیح مسیر این مراسم و مجالس نباید به گونه‌ای باشد که اصل حیات آنها را به خطر افکند یا آنها را تضعیف کند.
حساسیت این مسیر، بیش از آن است که بی محابا هر مطلبی را – به بهانۀ امر به معروف و نهی از منکر یا هر بهانۀ دیگر – به ذهن و زبان ما برسد، به هر شکل که دلخواه ما باشد، باز گوییم و رعایت مصالح کلی نکنیم. چنین مراقبتی بدان معنا است که دقت کنیم برای دفع آفت از یک درخت، آسیبی کلی به جنگل نرسد.
یاد خادمان گمنام برنامه‌ها و شعائر دینی را که در درازنای سده‌ها این مشعل آسمانی را پاس داشتند و نسل به نسل به آیندگان سپردند، گرامی باید داشت. دعای خیر حضرت بقیة الله شامل حالشان باد که جان در راه آرمان نهادند و جاودانه شدند.
وقایع نگاری مراسم دینی یکی از مهمترین بایسته‌های فرهنگی است که متأسفانه کمتر بدان توجه می‌شود. نگارندۀ سطور بارها به ضرورت این مهم تذکر داده و پیشنهادهایی اجرایی برای عملی شدن این کار ارائه کرده است، چنانکه گامهایی کوتاه – به اندازۀ توان و امکانات خود – برای این کار برداشته است.
برخی از تاریخ نگاران گوشه‌هایی از این مطالب را به رشتۀ نگارش کشیده‌اند، که کتاب «طقوس الشیعة الدینیة» نوشتۀ ابتکاری مرحوم آیة الله علامه شیخ محمد رضا جعفری نجفی (۱۳۱۰ – ۱۳۸۹ شمسی / ۱۳۵۰ – ۱۴۳۱ قمری) نمونه‌ای از این مطلب است.
این کتاب، مجموعه گزارش‌هایی از مورخان سنی است که مراسم شیعی به ویژه غدیر و عاشورا در طول سالهای ۳۱۳ تا ۶۶۵ قمری را نشان می‌دهد. مطالب کتاب، عیناً نقل از منابع تاریخی است، با ملاحظات و تعلیقات بسیار مختصر (در حد چند کلمه) از مرحوم جعفری.
اصل کتاب با تحقیق شیخ حسین محمدی در سال ۱۴۳۷ قمری و ترجمۀ آن با عنوان «آیین‌های دینی – شیعی» ترجمه همان محقق در سال ۱۴۴۰ قمری / ۱۳۹۷ شمسی، هر دو توسط بنیاد فرهنگ جعفری قم منتشر شده است. این بنیاد، کتابخانۀ شخصی مرحوم جعفری را از زمان حیاتش در اختیار دارد و اکنون نیز تدوین و نشر آثار ایشان را عهده دار است.
باری، مدتی پیش توفیق خواندن این کتاب نفیس ابتکاری به دست آمد. همان زمان، یادداشتهایی شخصی برای استفادۀ خودم نوشتم که اکنون به اشتراک می‌گذارم؛ در حالی که تذکر می‌دهد که فواید کتاب، بیش از آن است که در این قلم انداز شتاب زده استقصا شود.
بعضی از نکات جالب این کتاب
۱. تحریف / تصحیف‌هایی که در ضمن چاپ متون تاریخی روی داده و آقای جعفری به برخی از آنها اشاره می‌کند.
الف. در تاریخ ابن خلدون طبع بولاق ج ۳ ص ۴۲۵ آمده است:
«و فی ثامن عشر من ذی الحجة من هذه السنة (۳۵۱) أمر [معز الدولة] الناس بإظهار الزینة و الفرح لعبدالعزیز من أعیان الشیعة »
جعفری: لعید الغدیر من أعیاد الشیعة. (ص ۵۴)
ب. در نسخۀ چاپی الکامل ج ۹ ص ۶۳۷ – ۶۳۸ وقایع سال ۴۴۹ آورده‌اند: المشهد الغربی.
جعفری: المشهد الغری (ص ۱۴۴)
ج. در تاریخ الخلفاء ص ۶۳۹ آورده‌اند:
«و فیها (سنة ۳۵۲) یوم ثانی عشر ذی الحجة عملت الرافضة عید الغدیر، غدیر خم، و دقّت الکؤسات و صلّوا بالصحراء صلاة العید »
جعفری: یوم ثامن عشر. کما فی: مرآة الجنان و ... (ص ۵۷). آنگاه می‌پرسد: کدام نماز عید؟
۲. در باب برخورد خلفا با اقامۀ عاشورا، از البدایة و النهایة ج ۱۱ ص ۲۵۴ نقل می‌کند که گفته‌اند: «اگر عزاداری عاشورا کار پسندیده‌ای بود، گذشتگان ما که بهتر از ما بودند انجام می‌دادند».
جعفری: گذشتگان یعنی خلفایی که خودشان قاتل امام حسین علیه السلام بودند، مراسم عاشورا بگیرند؟ (ص ۵۹ – ۶۰)
۳. آیة الله جعفری در مورد نقش مهم پدر سیدین رضی و مرتضی در آن دوره گزارشی از الکامل ج ۸ ص ۶۱۹ و ... آورده که رو در رویی ابو احمد موسوی نقیب با ابوالفضل شیرازی وزیر در سال ۳۶۱ را نشان می‌دهد. (ص ۶۵)
۴. از سال ۳۵۱ تا ۳۶۳ هر سال دو گزارش جدی در منابع تاریخی عامه در مورد جشن غدیر و عزاداری عاشورا موجود است. (ص ۵۴ تا ۶۸)
۵. از سال ۳۶۴ به بعد، گزارشهای انتشار تشیع در مصر و بغداد را می‌بینیم: مصر برای حکومت بنی عبید و بغداد برای حکومت دیلمی ها. (ص ۷۰ به بعد)
۶. در زمینۀ منع مراسم عاشورا، در رویدادهای سال ۳۸۲ نهی ابوالحسن علی بن محمد کوکبی اهل بغداد از اقامه مراسم عاشورا را می‌بینیم، پس از آنکه سی سال انجام می‌دادند. (ص ۷۳).
۷. در مورد کتابخانه دارالعلم شاپور بن اردشیر در بغداد می‌خوانیم که او وزیر بهاء الدولة بود (وزارت: سال ۳۸۰). کتابخانه را سال ۳۸۱ در کنار دارالعلم تأسیس کرد. شاپور در سال ۴۱۶ درگذشت. سال ۴۵۰ طغرل بیک وارد بغداد شد و کتابخانه در سال ۴۵۱ طعمه حریق طائفی شد.
تفصیل مطالب را در صفحات ۷۴ تا ۷۶ و وقایع سال ۴۵۱ در صفحات ۱۴۶ تا ۱۴۸ آمده است. همچنین از باقیمانده کتابهایش در سال ۴۵۲ یک کتابخانه دیگر ساختند (ص ۱۴۶ تا ۱۴۸).
۸. مخالفان در برابر مراسم غدیر و عاشورا مشابه سازی کردند. چنانکه بر مبنای کتاب المنتظم ج ۷ ص ۲۰۶ در رویدادهای سال ۳۸۹ آمده است که در برابر غدیر، ۲۶ ذیحجه را با عنوان «یوم الغار» ساختند!
همچنین در برابر عاشورا، ۱۸ محرم را با عنوان روز قتل مصعب بن عمیر ساختند!
ابن کثیر در البدایة و النهایة ج ۱۱ ص ۳۲۵ می‌گوید: این کار جاهلان بود که بدعتی را به بدعتی پاسخ دادند! (ص ۷۷ - ۷۹).
تعظیم یوم الغار در سال ۴۲۲ نیز انجام شد؛ این بار نیز در برابر روز غدیر شیعیان. (ص ۱۱۲ – ۱۱۳).
۹. در رویدادهای سال ۳۹۸، به نقل از النجوم الزاهرة ج ۴ ص ۲۱۸ آمده است: در این سال، روز عاشورا و جشن مهرگان مصادف شد. فرمانده لشکر بغداد به احترام شیعه مهرگان را تأخیر انداخت. (ص ۸۱ و ۸۲).
۱۰. در رویدادهای سال ۳۹۸ از احراق یک نسخه مصحف ابن مسعود خبر داده است. خبر این قضیه پیچید. فردی شب نیمه شعبان به حرم حسینی رفت و سوزاننده مصحف را نفرین کرد. احضارش کردند و او را کشتند. (ص ۸۳).
۱۱. کتابسوزی سال ۴۲۰ پس از حمله سبکتکین به ری، به گونه‌ای بود که ۵۰ بار شتر کتاب سوزاندند. (ص ۹۹)
۱۲. در سال ۴۵۸ مراسم عاشورا را به بهانۀ تشییع کسی که در آن روز مرده بود، برگزار کردند. (ص ۱۴۹)
۱۳. وضعیت شیعه در مکه سال ۴۷۲ خواندنی است. (ص ۱۵۲ – ۱۵۳).
۱۴. در عاشورای ۵۱۰ قتل شیعیان در مشهد الرضا علیه السلام در طوس گزارش شده است. (ص ۱۷۴)
۱۵. دو سخنرانی در عاشورای ۵۵۵ و ۵۹۰ با مضمون تمجید یزید انجام شده است. (ص ۱۷۷ و ۱۹۰).
۱۶. قسم طحان به امیرالمومنین علیه السلام و عواقب آن . (ص ۱۸۲)
۱۷. در رویدادهای سال ۶۵۰ آمده است که مقتل عاشورا فقط در حرم امام کاظم علیه السلام مجاز بود. (ص ۱۹۲).
سخن پایانی
کمترین فایدۀ چنین کتابی خضوع در برابر گمنامانی است که به قیمت رنج خود گنجی سترگ به نام اقامۀ شعائر دینی را به رایگان به دست ما رساندند. در واقع با خواندن این گزارشهای تاریخی می‌بینیم که مراسم دینی همیشه مانند امروز نبوده که به همین آسانی انجام شود، بلکه خونها از تن ریختند و خونها از دل خوردند تا این مراسم انسان ساز باقی بماند.
نتیجۀ اخلاقی توجّه به این نکته، آن است که آرامش امروزۀ خود را در اقامۀ مراسم و شعائر دینی قدر بدانیم و شکر این نعمت را بیش از آنچه اکنون داریم، ادا کنیم. این جمله، سرلوحۀ یک منشور مفصّل است که پایمردی در راه حفظ خلوص محتوایی و خلوص نیت، یکی از بندهای این منشور است. همچنین باید مراقب باشیم که تصحیح مسیر این مراسم و مجالس نباید به گونه‌ای باشد که اصل حیات آنها را به خطر افکند یا آنها را تضعیف کند.
حساسیت این مسیر، بیش از آن است که بی محابا هر مطلبی را – به بهانۀ امر به معروف و نهی از منکر یا هر بهانۀ دیگر – به ذهن و زبان ما برسد، به هر شکل که دلخواه ما باشد، باز گوییم و رعایت مصالح کلی نکنیم. چنین مراقبتی بدان معنا است که دقت کنیم برای دفع آفت از یک درخت، آسیبی کلی به جنگل نرسد.
یاد خادمان گمنام برنامه‌ها و شعائر دینی را که در درازنای سده‌ها این مشعل آسمانی را پاس داشتند و نسل به نسل به آیندگان سپردند، گرامی باید داشت. دعای خیر حضرت بقیة الله شامل حالشان باد که جان در راه آرمان نهادند و جاودانه شدند.
 |
 |
 |
پنجشنبه ۲۰ تير ۱۳۹۸ ساعت ۱۰:۳۴
