مقدمه
وقایع نگاری مراسم دینی یکی از مهمترین بایسته‌های فرهنگی است که متأسفانه کمتر بدان توجه می‌شود. نگارندۀ سطور بارها به ضرورت این مهم تذکر داده و پیشنهادهایی اجرایی برای عملی شدن این کار ارائه کرده است، چنانکه گامهایی کوتاه – به اندازۀ توان و امکانات خود – برای این کار برداشته است.
برخی از تاریخ نگاران گوشه‌هایی از این مطالب را به رشتۀ نگارش کشیده‌اند، که کتاب «طقوس الشیعة الدینیة» نوشتۀ ابتکاری مرحوم آیة الله علامه شیخ محمد رضا جعفری نجفی (1310 – 1389 شمسی / 1350 – 1431 قمری) نمونه‌ای از این مطلب است.
این کتاب، مجموعه گزارش‌هایی از مورخان سنی است که مراسم شیعی به ویژه غدیر و عاشورا در طول سالهای 313 تا 665 قمری را نشان می‌دهد. مطالب کتاب، عیناً نقل از منابع تاریخی است، با ملاحظات و تعلیقات بسیار مختصر (در حد چند کلمه) از مرحوم جعفری.
اصل کتاب با تحقیق شیخ حسین محمدی در سال 1437 قمری و ترجمۀ آن با عنوان «آیین‌های دینی – شیعی» ترجمه همان محقق در سال 1440 قمری / 1397 شمسی، هر دو توسط بنیاد فرهنگ جعفری قم منتشر شده است. این بنیاد، کتابخانۀ شخصی مرحوم جعفری را از زمان حیاتش در اختیار دارد و اکنون نیز تدوین و نشر آثار ایشان را عهده دار است.
باری، مدتی پیش توفیق خواندن این کتاب نفیس ابتکاری به دست آمد. همان زمان، یادداشتهایی شخصی برای استفادۀ خودم نوشتم که اکنون به اشتراک می‌گذارم؛ در حالی که تذکر می‌دهد که فواید کتاب، بیش از آن است که در این قلم انداز شتاب زده استقصا شود.

بعضی از نکات جالب این کتاب
1. تحریف / تصحیف‌هایی که در ضمن چاپ متون تاریخی روی داده و آقای جعفری به برخی از آنها اشاره می‌کند.
الف. در تاریخ ابن خلدون طبع بولاق ج 3 ص 425 آمده است:
«و فی ثامن عشر من ذی الحجة من هذه السنة (351) أمر [معز الدولة] الناس بإظهار الزینة و الفرح لعبدالعزیز من أعیان الشیعة »
جعفری: لعید الغدیر من أعیاد الشیعة. (ص 54)
ب. در نسخۀ چاپی الکامل ج 9 ص 637 – 638 وقایع سال 449 آورده‌اند: المشهد الغربی.
جعفری: المشهد الغری (ص 144)
ج. در تاریخ الخلفاء ص 639 آورده‌اند:
«و فیها (سنة 352) یوم ثانی عشر ذی الحجة عملت الرافضة عید الغدیر، غدیر خم، و دقّت الکؤسات و صلّوا بالصحراء صلاة العید »
جعفری: یوم ثامن عشر. کما فی: مرآة الجنان و ... (ص 57). آنگاه می‌پرسد: کدام نماز عید؟
2. در باب برخورد خلفا با اقامۀ عاشورا، از البدایة و النهایة ج 11 ص 254 نقل می‌کند که گفته‌اند: «اگر عزاداری عاشورا کار پسندیده‌ای بود، گذشتگان ما که بهتر از ما بودند انجام می‌دادند».
جعفری: گذشتگان یعنی خلفایی که خودشان قاتل امام حسین علیه السلام بودند، مراسم عاشورا بگیرند؟ (ص 59 – 60)
3. آیة الله جعفری در مورد نقش مهم پدر سیدین رضی و مرتضی در آن دوره گزارشی از الکامل ج 8 ص 619 و ... آورده که رو در رویی ابو احمد موسوی نقیب با ابوالفضل شیرازی وزیر در سال 361 را نشان می‌دهد. (ص 65)
4. از سال 351 تا 363 هر سال دو گزارش جدی در منابع تاریخی عامه در مورد جشن غدیر و عزاداری عاشورا موجود است. (ص 54 تا 68)
5. از سال 364 به بعد، گزارش‌های انتشار تشیع در مصر و بغداد را می‌بینیم: مصر برای حکومت بنی عبید و بغداد برای حکومت دیلمی ها. (ص 70 به بعد)
6. در زمینۀ منع مراسم عاشورا، در رویدادهای سال 382 نهی ابوالحسن علی بن محمد کوکبی اهل بغداد از اقامه مراسم عاشورا را می‌بینیم، پس از آنکه سی سال انجام می‌دادند. (ص 73).
7. در مورد کتابخانه دارالعلم شاپور بن اردشیر در بغداد می‌خوانیم که او وزیر بهاء الدولة بود (وزارت: سال 380). کتابخانه را سال 381 در کنار دارالعلم تأسیس کرد. شاپور در سال 416 درگذشت. سال 450 طغرل بیک وارد بغداد شد و کتابخانه در سال 451 طعمه حریق طائفی شد.
تفصیل مطالب را در صفحات 74 تا 76 و وقایع سال 451 در صفحات 146 تا 148 آمده است. همچنین از باقیمانده کتابهایش در سال 452 یک کتابخانه دیگر ساختند (ص 146 تا 148).
8. مخالفان در برابر مراسم غدیر و عاشورا مشابه سازی کردند. چنانکه بر مبنای کتاب المنتظم ج 7 ص 206 در رویدادهای سال 389 آمده است که در برابر غدیر، 26 ذیحجه را با عنوان «یوم الغار» ساختند!
همچنین در برابر عاشورا، 18 محرم را با عنوان روز قتل مصعب بن عمیر ساختند!
ابن کثیر در البدایة و النهایة ج 11 ص 325 می‌گوید: این کار جاهلان بود که بدعتی را به بدعتی پاسخ دادند! (ص 77 - 79).
تعظیم یوم الغار در سال 422 نیز انجام شد؛ این بار نیز در برابر روز غدیر شیعیان. (ص 112 – 113).
9. در رویدادهای سال 398، به نقل از النجوم الزاهرة ج 4 ص 218 آمده است: در این سال، روز عاشورا و جشن مهرگان مصادف شد. فرمانده لشکر بغداد به احترام شیعه مهرگان را تأخیر انداخت. (ص 81 و 82).
10. در رویدادهای سال 398 از احراق یک نسخه مصحف ابن مسعود خبر داده است. خبر این قضیه پیچید. فردی شب نیمه شعبان به حرم حسینی رفت و سوزاننده مصحف را نفرین کرد. احضارش کردند و او را کشتند. (ص 83).
11. کتابسوزی سال 420 پس از حمله سبکتکین به ری، به گونه‌ای بود که 50 بار شتر کتاب سوزاندند. (ص 99)
12. در سال 458 مراسم عاشورا را به بهانۀ تشییع کسی که در آن روز مرده بود، برگزار کردند. (ص 149)
13. وضعیت شیعه در مکه سال 472 خواندنی است. (ص 152 – 153).
14. در عاشورای 510 قتل شیعیان در مشهد الرضا علیه السلام در طوس گزارش شده است. (ص 174)
15. دو سخنرانی در عاشورای 555 و 590 با مضمون تمجید یزید انجام شده است. (ص 177 و 190).
16. قسم طحان به امیرالمومنین علیه السلام و عواقب آن . (ص 182)
17. در رویدادهای سال 650 آمده است که مقتل عاشورا فقط در حرم امام کاظم علیه السلام مجاز بود. (ص 192).

سخن پایانی
کمترین فایدۀ چنین کتابی خضوع در برابر گمنامانی است که به قیمت رنج خود گنجی سترگ به نام اقامۀ شعائر دینی را به رایگان به دست ما رساندند. در واقع با خواندن این گزارشهای تاریخی می‌بینیم که مراسم دینی همیشه مانند امروز نبوده که به همین آسانی انجام شود، بلکه خونها از تن ریختند و خونها از دل خوردند تا این مراسم انسان ساز باقی بماند.
نتیجۀ اخلاقی توجّه به این نکته، آن است که آرامش امروزۀ خود را در اقامۀ مراسم و شعائر دینی قدر بدانیم و شکر این نعمت را بیش از آنچه اکنون داریم، ادا کنیم. این جمله، سرلوحۀ یک منشور مفصّل است که پایمردی در راه حفظ خلوص محتوایی و خلوص نیت، یکی از بندهای این منشور است. همچنین باید مراقب باشیم که تصحیح مسیر این مراسم و مجالس نباید به گونه‌ای باشد که اصل حیات آنها را به خطر افکند یا آنها را تضعیف کند.
حساسیت این مسیر، بیش از آن است که بی محابا هر مطلبی را – به بهانۀ امر به معروف و نهی از منکر یا هر بهانۀ دیگر – به ذهن و زبان ما برسد، به هر شکل که دلخواه ما باشد، باز گوییم و رعایت مصالح کلی نکنیم. چنین مراقبتی بدان معنا است که دقت کنیم برای دفع آفت از یک درخت، آسیبی کلی به جنگل نرسد.
یاد خادمان گمنام برنامه‌ها و شعائر دینی را که در درازنای سده‌ها این مشعل آسمانی را پاس داشتند و نسل به نسل به آیندگان سپردند، گرامی باید داشت. دعای خیر حضرت بقیة الله شامل حالشان باد که جان در راه آرمان نهادند و جاودانه شدند.