مقدمه
در بارۀ عالمان و بزرگان دیارم خوزستان ناگفته و نویافته بسیار است. گردآوری، سازماندهی، تدوین و نشر آنها ضرورتی است جدی، ولی دیریاب. با این همه گرفتاریهای خواسته و ناخواسته آیا چنان زمان و مجالی به دست میآید؟ آیا جمعی یکدل و همراه میتوان یافت که بر این مهم همت گمارند؟
فعلاً تا رسیدن به آن زمان بیست و ششش نکته از نویافتههایم را به تاریخ ۲۰ آذر ۱۳۹۸ با اهل نظر به اشتراک میگذارم. بادا که اگر عمر ما به این مهم وفا نکرد، این یادداشت آیندگان را سود رساند و گامی کوچک در چنان راهی بلند به شمار آید. پیشینیان گفتهاند: روشن شود هزار چراغ از فتیلهای.
این نویافتهها، از سه کتاب است:
۱. مشاهیر شعراء الشیعة نوشته مرحوم عبدالحسین شبستری
۲. مستدرک الذریعه نوشته ابوجعفر حلی
۳. یک قصه از حیات نوشته عبدالرحیم اباذری
و الحمد لله اولا و آخرا.
*مؤرج خان تقیا شوشتری (زنده در ۱۰۲۰). مشاهیر شعراء الشیعة ج ۵ ص ۱۶۰.
*. سید صدر الدین کاشف دزفولی. (۱۸ صفر ۱۱۷۴ – ۱۵ شعبان ۱۲۵۸). مشاهیر شعراء الشیعة ج ۴ ص ۱۲۱ – ۱۲۲.
*. فرج الله بن محمد حویزی (متوفی ۱۱۰۰ یا ۱۱۴۱). مشاهیر شعراء الشیعة ج ۳ ص ۳۳۵ – ۳۳۶.
*. دعبل خزاعی (۱۴۸ یا ۱۴۲ – ۲۴۶ یا ۲۴۵). مشاهیر شعراء الشیعة ج ۲ ص ۱۳۱ – ۱۳۶.
*. سید شهاب الدین احمد بن ناصر حویزی (قرن ۱۱). مشاهیر شعراء الشیعة ج ۱ ص ۱۵۲.
*سید احمد بن حسین جزایری (م ۱۳۸۴ ق.) اجازه او به شیخ محمد علی اردوبادی (م ۱۳۸۰ ق.) که در ۷ صفحه نوشته و نسخهاش نزد سبط اردوبادی سید مهدی شیرازی موجود است. مستدرک الذریعه ج ۱ ص ۵۴.
*متن کامل اجازه ملا احمد نراقی (م ۱۲۴۵) به شیخ مرتضی انصاری (م ۱۲۸۱) را (به تاریخ شوال ۱۲۴۴ در ۵ صفحه) را میرزا محمدحسن علیاری ( م ۱۳۵۸ ق.) ضمن اجازه خود به محمد علی اردوبادی آورده است. نسخه را که به خط علیاری است ابوجعفر حلی نزد سبط اردوبادی سید مهدی شیرازی دیده است. مستدرک الذریعه ج ۱ ص ۵۴.
*اجازه مختصر شیخ جعفر بن مرتضی انصاری (م ۱۳۷۰ ق.) به محمد علی اردوبادی (م ۱۳۸۰ ق.) به تاریخ ۱ ربیع الثانی ۱۳۷۰ به خط مجیز نزد سبط اردوبادی سید مهدی شیرازی موجود است. مستدرک الذریعه ج ۱ ص ۵۷ و ۵۸.
*توضیح مفصل در مورد الفوائد النعمیة نوشته سید نعمة الله جزایری در نحو، که غیر از فوائد النعمانیة اوست، بر اساس نسخهای از آن که نوادهاش سید احمد جزایری (م ۱۳۸۴ ق.) در آغاز نسخه توضیحاتی در مورد آن آورده است. مستدرک الذریعه ج ۱ ص ۳۶۰ و ۳۶۱.
*المراحل فی الفقه، نوشته یکی از شاگردان شیخ انصاری، شاید شیخ محمد حسین بن هاشم کاظمی (م ۱۳۰۸ ق.) که البته این احتمال نیاز به بررسی دارد. نسخه در مکتبۀ امام خویی در نجف شماره ۲۳. مستدرک الذریعه ج ۱ ص ۴۱۴.
*مطلع الانوار، شرحی بر مکاسب شیخ انصاری. نوشته سید محمد ساروی (م ۱۳۴۳ ق.) نسخه به خط شارح در مکتبه امام خویی شماره ۷. نسخههای دیگر آن را سید جعفر اشکوری در فهرست کتابخانه آیة الله بروجردی ج ۲ ص ۶۰ شناسانده است. مستدرک الذریعه ج ۱ ص ۴۲۵.
*مولی باقر شوشتری از اعلام نجف بوده و کتابخانهای بزرگ در نجف داشته است. توضیح در مورد لهب النیران که از نسخههای آن است. مستدرک الذریعه ج ۱ ص ۳۸۴ و ۳۸۵.
*اجازه شیخ نوح جعفری نجفی (م ۱۳۰۰ ق.) به سید عبدالصمد جزایری (م ۱۳۳۷ ق.) – متن کامل آن: مستدرک الذریعه ج ۱ ص ۱۱۸ و ۱۱۹.
*حاشیه ارشاد الاذهان علامه حلی از مولی عبدالله شوشتری (م ۱۰۲۱ ق.) نسخه آن در کتابخانه امام حکیم نجف شماره ۱۱۲. معرفی مفصل نسخه: مستدرک الذریعه ج ۱ ص ۲۲۳ و ۲۲۴.
*دیوان شیخ فرج الله بن محمد حویزی. (م ۱۱۰۰ ق.) – توضیح در مورد آن: مستدرک الذریعه ج ۱ ص ۲۶۵.
*سید کاظم بن سید هادی شوشتری ساکن قریه قاسم در عراق کتاب هدایة المبتدی و بدایة المهتدی را در ماه رجب ۱۳۴۵ ق. از روی نسخه کتابخانه مؤلف نوشته است. کتاب در علم نحو است با تقریظ منظوم شیخ محمد طه حویزی و سید احمد هندی. مستدرک الذریعه ج ۱ ص ۴۸۰ و ۴۸۱.
*نسخهای بسیار نفیس از کتاب المبسوط فی الفقه نوشته شیخ طوسی در کتابخانه امام حکیم در نجف موجود است به خط مرشدالدین ابی الحسن علی بن الحسین وارانی که کتابت آن روز ۱۸ ربیع الثانی ۵۸۶ تمام شده است. شیخ آقابزرگ تهرانی در سال ۱۳۷۱ ق. نسخه را دیده و در بارهاش شرحی مفصّل نوشته که تمام آن در کتاب مستدرک الذریعه ج ۱ ص ۳۸۹ – ۳۹۳ نقل شده است.
ضمن این توضیح مالکان این نسخه را در طول زمان برشمرده، از جمله شیخ مجدالدین بن افضل الدین بن فیض الله شوشتری که سید عبدالله جزایری در کتاب اجازه کبیره مجدالدین به سال ۱۱۵۰ و پدرش به سال ۱۱۲۶ ق. درگذشتهاند. مستدرک الذریعه ج ۱ ص ۳۹۳.
*سؤالهای سید محمد بن احمد معلم جزایری شوشتری (م ۱۳۱۰ ق.) از امام الحرمین محمد بن عبدالوهاب همدانی که در رجب سال ۱۲۹۶ به آنها جواب داده است. دو نسخه آن گزارش شده، در: مستدرک الذریعه ج ۱ ص ۲۱۴ و ۲۱۵.
*یادداشت تملک سید محمد جزایری کتابشناس معاصر فقید بر یک نسخه حاشیه یزدی بر تهذیب المنطق. در سال ۱۳۷۲ ق. مستدرک الذریعه ج ۱ ص ۲۲۷ و ۲۲۸.
*سفرنامۀ مکه و شام و عراق، سید فخرالدین جزایری (باید از سادات جزایری شوشتری باشد). سال ۱۳۴۰ ق. مستدرک الذریعه ج ۱ ص ۳۰۶ و ۳۰۷.
*مناهج المطالب، سید نعمة الله جزایری (م ۱۱۱۲ ق.). در علم نحو. مفقود. مستدرک الذریعه ج ۱ ص ۴۴۳.
*نخبة البشر، سید محمد کاظم جزایری (زنده در ۱۳۶۲ ق.). تألیف ۱۳۶۰ ق. شرح حال ۱۴ تن از بزرگان عصر خود. چاپ شده در مجموعه مقالات میراث اسلامی ایران، ج ۹ ص ۲۷۵ – ۲۹۱، به کوشش حسین متقی.
*الغایة القصوی فی النحو. سید نعمة الله جزایری (م ۱۱۱۲ ق.). در علم نحو که مؤلف قبل از ۱۵ سالگی نوشته است. مفقود. مستدرک الذریعه ج ۱ ص ۳۵۵.
*منهاج المبتدی، سید نعمة الله جزایری (م ۱۱۱۲ ق.). در علم نحو. مستدرک الذریعه ج ۱ ص ۴۵۷.
*اجازه سید احمد جزایری به سید محمد صادق بحر العلوم. متن کامل آن در کتاب یومیات ج ۲ نوشته سید محمد رضا جلالی (کربلا: عتبه عباسیه، ۱۴۴۰ ق.) آمده است.
*چند نامه از شیخ محمد تقی شوشتری (از جمله اجازه روایتی) خطاب به شیخ رضا استادی در این کتاب آمده است: یک قصه از حیات، شرح احوال و آثار و فعالیتهای علمی حاج شیخ رضا استادی، عبدالرحیم اباذری. قم: مؤسسه کتابشناسی شیعه، ۱۳۹۷ ش. ص ۳۳۱ – ۳۳۷ و ۴۵۰ – ۴۵۸.
خاتمه
ثواب نگارش و نشر این وجیزه با کمال ادب و تواضع پیشکش میشود به روح بلند یکی از خدمتگزاران گمنام دین مبین، که دهها سال بینام و نشان و بی توقع تکریم و تعظیم، خالصانه خدمت کرد و از دین دفاع کرد و برای یاری امام زمانش به پا خاست؛ به نامش اشک ریخت و به یادش نفس زد؛ در این مسیر نورانی آموزههایی آموخت و به دیگران نیز آموخت؛ در تربیت دیگران کوشید و از پای ننشست؛ و کمترین حقی که بر این ناتوان داشته و دارد، تعلیم عملی درس تواضع است به این بندۀ کمترین.
مرحوم حاج هوشنگ یوسفی طالقانی؛ که چند روز پیش، به آستان رحمت الهی کوچید. باران رحمت خدا بر او بباراد و بر خوان احسان خاندان کرامت مهمان باد.
در بارۀ عالمان و بزرگان دیارم خوزستان ناگفته و نویافته بسیار است. گردآوری، سازماندهی، تدوین و نشر آنها ضرورتی است جدی، ولی دیریاب. با این همه گرفتاریهای خواسته و ناخواسته آیا چنان زمان و مجالی به دست میآید؟ آیا جمعی یکدل و همراه میتوان یافت که بر این مهم همت گمارند؟
فعلاً تا رسیدن به آن زمان بیست و ششش نکته از نویافتههایم را به تاریخ ۲۰ آذر ۱۳۹۸ با اهل نظر به اشتراک میگذارم. بادا که اگر عمر ما به این مهم وفا نکرد، این یادداشت آیندگان را سود رساند و گامی کوچک در چنان راهی بلند به شمار آید. پیشینیان گفتهاند: روشن شود هزار چراغ از فتیلهای.
این نویافتهها، از سه کتاب است:
۱. مشاهیر شعراء الشیعة نوشته مرحوم عبدالحسین شبستری
۲. مستدرک الذریعه نوشته ابوجعفر حلی
۳. یک قصه از حیات نوشته عبدالرحیم اباذری
و الحمد لله اولا و آخرا.
***
*مؤرج خان تقیا شوشتری (زنده در ۱۰۲۰). مشاهیر شعراء الشیعة ج ۵ ص ۱۶۰.
*. سید صدر الدین کاشف دزفولی. (۱۸ صفر ۱۱۷۴ – ۱۵ شعبان ۱۲۵۸). مشاهیر شعراء الشیعة ج ۴ ص ۱۲۱ – ۱۲۲.
*. فرج الله بن محمد حویزی (متوفی ۱۱۰۰ یا ۱۱۴۱). مشاهیر شعراء الشیعة ج ۳ ص ۳۳۵ – ۳۳۶.
*. دعبل خزاعی (۱۴۸ یا ۱۴۲ – ۲۴۶ یا ۲۴۵). مشاهیر شعراء الشیعة ج ۲ ص ۱۳۱ – ۱۳۶.
*. سید شهاب الدین احمد بن ناصر حویزی (قرن ۱۱). مشاهیر شعراء الشیعة ج ۱ ص ۱۵۲.
*سید احمد بن حسین جزایری (م ۱۳۸۴ ق.) اجازه او به شیخ محمد علی اردوبادی (م ۱۳۸۰ ق.) که در ۷ صفحه نوشته و نسخهاش نزد سبط اردوبادی سید مهدی شیرازی موجود است. مستدرک الذریعه ج ۱ ص ۵۴.
*متن کامل اجازه ملا احمد نراقی (م ۱۲۴۵) به شیخ مرتضی انصاری (م ۱۲۸۱) را (به تاریخ شوال ۱۲۴۴ در ۵ صفحه) را میرزا محمدحسن علیاری ( م ۱۳۵۸ ق.) ضمن اجازه خود به محمد علی اردوبادی آورده است. نسخه را که به خط علیاری است ابوجعفر حلی نزد سبط اردوبادی سید مهدی شیرازی دیده است. مستدرک الذریعه ج ۱ ص ۵۴.
*اجازه مختصر شیخ جعفر بن مرتضی انصاری (م ۱۳۷۰ ق.) به محمد علی اردوبادی (م ۱۳۸۰ ق.) به تاریخ ۱ ربیع الثانی ۱۳۷۰ به خط مجیز نزد سبط اردوبادی سید مهدی شیرازی موجود است. مستدرک الذریعه ج ۱ ص ۵۷ و ۵۸.
*توضیح مفصل در مورد الفوائد النعمیة نوشته سید نعمة الله جزایری در نحو، که غیر از فوائد النعمانیة اوست، بر اساس نسخهای از آن که نوادهاش سید احمد جزایری (م ۱۳۸۴ ق.) در آغاز نسخه توضیحاتی در مورد آن آورده است. مستدرک الذریعه ج ۱ ص ۳۶۰ و ۳۶۱.
*المراحل فی الفقه، نوشته یکی از شاگردان شیخ انصاری، شاید شیخ محمد حسین بن هاشم کاظمی (م ۱۳۰۸ ق.) که البته این احتمال نیاز به بررسی دارد. نسخه در مکتبۀ امام خویی در نجف شماره ۲۳. مستدرک الذریعه ج ۱ ص ۴۱۴.
*مطلع الانوار، شرحی بر مکاسب شیخ انصاری. نوشته سید محمد ساروی (م ۱۳۴۳ ق.) نسخه به خط شارح در مکتبه امام خویی شماره ۷. نسخههای دیگر آن را سید جعفر اشکوری در فهرست کتابخانه آیة الله بروجردی ج ۲ ص ۶۰ شناسانده است. مستدرک الذریعه ج ۱ ص ۴۲۵.
*مولی باقر شوشتری از اعلام نجف بوده و کتابخانهای بزرگ در نجف داشته است. توضیح در مورد لهب النیران که از نسخههای آن است. مستدرک الذریعه ج ۱ ص ۳۸۴ و ۳۸۵.
*اجازه شیخ نوح جعفری نجفی (م ۱۳۰۰ ق.) به سید عبدالصمد جزایری (م ۱۳۳۷ ق.) – متن کامل آن: مستدرک الذریعه ج ۱ ص ۱۱۸ و ۱۱۹.
*حاشیه ارشاد الاذهان علامه حلی از مولی عبدالله شوشتری (م ۱۰۲۱ ق.) نسخه آن در کتابخانه امام حکیم نجف شماره ۱۱۲. معرفی مفصل نسخه: مستدرک الذریعه ج ۱ ص ۲۲۳ و ۲۲۴.
*دیوان شیخ فرج الله بن محمد حویزی. (م ۱۱۰۰ ق.) – توضیح در مورد آن: مستدرک الذریعه ج ۱ ص ۲۶۵.
*سید کاظم بن سید هادی شوشتری ساکن قریه قاسم در عراق کتاب هدایة المبتدی و بدایة المهتدی را در ماه رجب ۱۳۴۵ ق. از روی نسخه کتابخانه مؤلف نوشته است. کتاب در علم نحو است با تقریظ منظوم شیخ محمد طه حویزی و سید احمد هندی. مستدرک الذریعه ج ۱ ص ۴۸۰ و ۴۸۱.
*نسخهای بسیار نفیس از کتاب المبسوط فی الفقه نوشته شیخ طوسی در کتابخانه امام حکیم در نجف موجود است به خط مرشدالدین ابی الحسن علی بن الحسین وارانی که کتابت آن روز ۱۸ ربیع الثانی ۵۸۶ تمام شده است. شیخ آقابزرگ تهرانی در سال ۱۳۷۱ ق. نسخه را دیده و در بارهاش شرحی مفصّل نوشته که تمام آن در کتاب مستدرک الذریعه ج ۱ ص ۳۸۹ – ۳۹۳ نقل شده است.
ضمن این توضیح مالکان این نسخه را در طول زمان برشمرده، از جمله شیخ مجدالدین بن افضل الدین بن فیض الله شوشتری که سید عبدالله جزایری در کتاب اجازه کبیره مجدالدین به سال ۱۱۵۰ و پدرش به سال ۱۱۲۶ ق. درگذشتهاند. مستدرک الذریعه ج ۱ ص ۳۹۳.
*سؤالهای سید محمد بن احمد معلم جزایری شوشتری (م ۱۳۱۰ ق.) از امام الحرمین محمد بن عبدالوهاب همدانی که در رجب سال ۱۲۹۶ به آنها جواب داده است. دو نسخه آن گزارش شده، در: مستدرک الذریعه ج ۱ ص ۲۱۴ و ۲۱۵.
*یادداشت تملک سید محمد جزایری کتابشناس معاصر فقید بر یک نسخه حاشیه یزدی بر تهذیب المنطق. در سال ۱۳۷۲ ق. مستدرک الذریعه ج ۱ ص ۲۲۷ و ۲۲۸.
*سفرنامۀ مکه و شام و عراق، سید فخرالدین جزایری (باید از سادات جزایری شوشتری باشد). سال ۱۳۴۰ ق. مستدرک الذریعه ج ۱ ص ۳۰۶ و ۳۰۷.
*مناهج المطالب، سید نعمة الله جزایری (م ۱۱۱۲ ق.). در علم نحو. مفقود. مستدرک الذریعه ج ۱ ص ۴۴۳.
*نخبة البشر، سید محمد کاظم جزایری (زنده در ۱۳۶۲ ق.). تألیف ۱۳۶۰ ق. شرح حال ۱۴ تن از بزرگان عصر خود. چاپ شده در مجموعه مقالات میراث اسلامی ایران، ج ۹ ص ۲۷۵ – ۲۹۱، به کوشش حسین متقی.
*الغایة القصوی فی النحو. سید نعمة الله جزایری (م ۱۱۱۲ ق.). در علم نحو که مؤلف قبل از ۱۵ سالگی نوشته است. مفقود. مستدرک الذریعه ج ۱ ص ۳۵۵.
*منهاج المبتدی، سید نعمة الله جزایری (م ۱۱۱۲ ق.). در علم نحو. مستدرک الذریعه ج ۱ ص ۴۵۷.
*اجازه سید احمد جزایری به سید محمد صادق بحر العلوم. متن کامل آن در کتاب یومیات ج ۲ نوشته سید محمد رضا جلالی (کربلا: عتبه عباسیه، ۱۴۴۰ ق.) آمده است.
*چند نامه از شیخ محمد تقی شوشتری (از جمله اجازه روایتی) خطاب به شیخ رضا استادی در این کتاب آمده است: یک قصه از حیات، شرح احوال و آثار و فعالیتهای علمی حاج شیخ رضا استادی، عبدالرحیم اباذری. قم: مؤسسه کتابشناسی شیعه، ۱۳۹۷ ش. ص ۳۳۱ – ۳۳۷ و ۴۵۰ – ۴۵۸.
خاتمه
ثواب نگارش و نشر این وجیزه با کمال ادب و تواضع پیشکش میشود به روح بلند یکی از خدمتگزاران گمنام دین مبین، که دهها سال بینام و نشان و بی توقع تکریم و تعظیم، خالصانه خدمت کرد و از دین دفاع کرد و برای یاری امام زمانش به پا خاست؛ به نامش اشک ریخت و به یادش نفس زد؛ در این مسیر نورانی آموزههایی آموخت و به دیگران نیز آموخت؛ در تربیت دیگران کوشید و از پای ننشست؛ و کمترین حقی که بر این ناتوان داشته و دارد، تعلیم عملی درس تواضع است به این بندۀ کمترین.
مرحوم حاج هوشنگ یوسفی طالقانی؛ که چند روز پیش، به آستان رحمت الهی کوچید. باران رحمت خدا بر او بباراد و بر خوان احسان خاندان کرامت مهمان باد.
چهارشنبه ۲۰ آذر ۱۳۹۸ ساعت ۴:۳۰