چهار نکته دیگر

29. یکسان سازی متن
ویراستار باید دقت کند که در تمام متنی که در دست دارد، یک روش به کار گیرد.
دکتر توانگر گوید: «یکی از وظایف ویراستار یکنواخت سازی متن است. ممکن است کلمه‌ای با دو دیکته نوشته شود، و در این صورت ویراستار با تجربه به محض دیدن چنین کلمه‌ای، کل متن را بررسی می‌کند تا اگر هر دو دیکته دیده می‌شود، آنها را یکسان کند.» مثال:

(کانال تلگرامی کانون ویرایش ایرانیان)

30. ویرایش اخلاقی متن
یکی از نکاتی که نباید از چشم ویراستار بیفتد، تغییر واژه‌هایی است که از منبع دیگر (یا از زبان دیگر) نقل شده است؛ واژه‌هایی که در منبع اصلی یا زبان مبدأ بار معنایی خلاف نزاکت و ادب ندارد، ولی در متن جدید یا در ترجمه (یعنی آنچه در دست داریم)، دقیقاً خلاف ادب و نزاکت است و نباید حتی بر زبان آورد، چه رسد به اینکه در کتاب نوشته شود. در این گونه موارد باید کلمات، ساختار بیان، جملات مربوط و دیگر موارد با تغییرات مناسب بازنگری و بازنگاری شود، گرچه گاهی حتی به قیمت حذف برخی از جزئیات تمام شود، بدون اینکه روح کلّی مطلب از دست برود یا تحت الشعاع قرار گیرد.
به دلیل فضای خاصّ این بحث، از ذکر نمونه معذورم. تنها به این نکته اشاره می‌شود که یکی از جهات فصاحت و بلاغت قرآن، گذری بزرگوارانه از جزئیات برخی از رویدادها یا رفتارها است، در عین حال که بطور کنایه اصل مطلب را بیان کرده است. نمونۀ بارز آن قصّۀ حضرت یوسف است، آنجا که همسر عزیز مصر درخواستی ناروا از حضرتش داشت. گاهی کلام سربسته گویی رساتر از بیان صریح است.
این نوع بیان قرآن باید الگویی برای اهل قلم باشد. لذا اگر نویسنده یا مترجم از این نکته غفلت کرده باشند، ویراستار کار ناتمام آنها را تمام می‌کند.
به عبارت دیگر می‌گویم: برخی از کلمات در یک زبان خلاف ادب تلقی می‌شود، چه به صورت مکتوبی یا ملفوظی. گاهی چنین کلمه‌ای در اصل زبان مبدأ چنین تلقی ندارد. ولی در زبان مقصد خلاف نزاکت است. در چنین صورتی باید مترجم یا ویراستار یا ناشر تعمداً این کلمات را تغییر دهد. حتی اگر کلماتی مطابق با قواعد به عنوان جایگزین نیافت، کلماتی برگزیند که خلاف قواعد دستوری است. در اینجا ادب اخلاقی بر ادب نگارشی مقدم است.
به دلیل ماهیت بحث، از ذکر مثال معذورم. خوانندۀ نکته سنج خودش مثالهایی خواهد یافت. و العاقل یکفیه الإشارة.

31. نمایه سازی کتاب
حسین جاوید در کانال خود می‌نویسد:
«نمایه بخش ضروری اغلبِ کتاب‌های غیرداستانی، به‌ویژه آثار پژوهشی و آموزشی، است. با این حال، در سال‌های اخیر، نمایه‌سازی در صنعت نشر ایران افت چشم‌گیری داشته و اغلب ناشران از زیر بار آن شانه خالی می‌کنند. دلایل این رویکرد احتمالاً هزینه‌بر و وقت‌گیر بودن نمایه‌سازی و دقتی است که برای بی‌نقص بودن نمایه باید به کار برد. صنعت نشر ما صنعتی «فست‌فودی» شده که تمایل به تولید بسیار سریع دارد و گاهی کیفیت را فدای سرعت می‌کند. در این سال‌ها، در تربیت نمایه‌سازان حرفه‌ای هم ضعیف عمل کرده‌ایم و این تخصص واقعاً کمیاب شده است» (کانال تلگرامی ویراستار).
ضمن تأکید بر ضرورت نمایه، به این کلام می‌افزایم: تربیت نمایه ساز، یکی از برنامه‌های اصلی رشتۀ علم اطلاعات و دانش شناسی در دانشگاهها است که تا چند سال پیش از این، رشتۀ کتابداری خوانده می‌شد. مسئلۀ مهم، کمیاب بودن نمایه ساز نیست، بلکه این است که نه ناشر ضرورت نمایه را در کتاب می‌فهمد نه نویسنده آن را حسّ می‌کند. این پدیده می‌تواند به چند سبب باشد. یکی از آنها ترجیح منافع کوتاه مدّت بر درازمدّت است. ناشر و نویسنده نباید تنها به سود آنی (نام و نان فوری) برای یک کتاب چشم بدوزند، بلکه باید کیفیت کتاب را به گونه‌ای بالا برد که برای دهها سال بعد قابلیت استفاده آن بالا رود.
تهیۀ نمایه یکی از این راهها است که راهی میان بُر به روی خواننده می‌گشاید تا به خواستۀ خود در کتاب در کوتاه ترین زمان ممکن دست یابد.
تجربۀ مفید برخی از کشورها که نظام‌های پژوهش محور را در مدارس و دانشگاه‌های خود جایگزین نظامهای آموزش محور بلکه حافظه محور کرده‌اند، آنان را به آنجا رسانده که حتی در کتابهای داستانی کودکان یک صفحه با عنوان نمایه بیاورند، تا ذهن کودکان را از همان آغاز به این ابزار مفید آشنا سازند.
چه زمانی می‌خواهیم از این تجربه بهره گیریم؟ خدا می‌داند.

32. پرهیز از حشو
حشو یعنی سخن زائد. متأسفانه این آفت در نوشتارهای فارسی کم نیست. حسین جاوید می‌نویسد:
ــ افزایش آمار سقط جنین زنان
ــ عوامل سقط جنین در زنان

مگر مردها هم سقط جنین می‌کنند؟! بعد از کلمه‌ی «سقط جنین» نیازی به آوردن کلمه‌ی «زنان» نیست و مثال‌های بالا از از اقسام حشو است. (کانال تلگرامی ویراستار).