مقدمه
دشواری همواره در نهاد جهان وجود دارد. از دیرباز چنین بوده که:«گنج و مار و گل و خار و غم و شادی به هم‌اند». اما همواره چنین است که: «إنّ مع العسر یسراً».
کمترین حُسنی که خواندن تاریخ دانشوران دارد، آگاهی از دشواری‌هایی است که پذیرا شده‌اند، و از آن گذشته‌اند. و از آن کاروانِ رفته، تنها آتشی به منزل مانده، تا رهروان را درس عبرتی باشد و به آنها نشان دهد که هرگز از رحمت الهی نومید نشوند و در دشوارترین لحظات، یاری خداوندی را دست کم نگیرند.
میر محمد حسین خاتون آبادی مانند دیگر مردم نیمه اول قرن دوازدهم، پس از سقوط صفویه روزهای بسیار سختی را گذرانده است.
دریغا که گزارش‌های خودنوشت از آن دشواری‌ها چندان زیاد نیست، به ویژه از عالمانی که در آن ورطه گرفتار آمده بودند. بدین روی، سطوری گرچه مختصر، از اجازۀ روایی مبسوط «مناقب الفضلاء» خاتون آبادی فرصتی پیش می‌آورد که قطره‌ای از دریای این مسائل را بخوانیم، گرچه چشیدن آن مصائب، فراتر از دیدن است؛ احساس سوختن است که به تماشای واژه‌ها مقدور نیست.
باری، در شدّت گرفتاری ها، این حدیث شریف – که بارها در طول زندگی تجربه شده – به انسان امید می‌دهد که امام صادق سلام الله علیه فرمود:

باید به همین نور امید، زنده باشیم و پیام «لا تیأسوا من روح الله» را به گوش جان بشنویم و بسپاریم.
سخن آخر اینکه این گزارش برگرفته و ترجمه از کتاب مناقب الفضلاء نوشته مرحوم خاتون آبادِی است که به سال 1138 نوشته و در میراث حدیث شیعه، دفتر 4 ص 463 تا 467 آمده است.

متن
از وقتی دست چپ را از راست شناختم، به پی ریزی خانۀ معرفت پرداختم. بدین روی، چراغ علم را برافروختم و خرمن جهالت را سوختم. خدایم مهلت و توفیق داد تا به منابع علوم الهی دست یافتم و به تحصیل دانش شتافتم.
کثرت عالمان در شهرها سبب شد تا معارف الهی گسترده تر شود. در مدارس فراوان، محدّثان و فقیهان و راویان اخبار ائمۀ اطهار علیهم السلام با احتیاط‌های علمی و رعایت اخلاق تحقیق و تلاش در علم و عمل – به گونه‌ای که در زمانهای پیشین مانند آن کمتر دیده می‌شود – به نشر علم می‌پرداختند.
بدین روی، بیشتر عمرم را در همراهی و معاشرت با آنان و حضور در مجالس علمی ایشان و شاگردی نزد آن بزرگ مردان گذراندم و بیشتر آثار دانشمندان امامیه را نزد آنان خواندم. از برخی از آنان اجازه روایت گرفتم و گره‌های اندیشگی را در محضر آنان گشودم، در محضر مردانی که به تعبیر قرآن:
«لا تلهیهم تجارة و لا بیع عن ذکر الله ...» (نور/37 و 38)
در این زمان، عموم مردم، به میمنت نشر علوم اهل بیت علیهم السلام، در امن و سلامت و نعمت و احسان و عافیت و رزق گوارای گسترده بودند. و این از فضل خدای منان و لطف خاصّ خداوند بر آنان بود.
امّا خوی انسان چنان است که وقتی به رفاه برسد، احساس استغنا و طغیان می‌کند، لذا نعمت خدا را از یاد بردند. در نتیجه به غضب الهی گرفتار آمدند و نعمت به نقمت بدل شد، چنان که در قرآن می‌فرماید:
«و ضرب الله مثلاً قریة کانت آمنة مطمئنة یأتیها رزقها رغداً من کل مکان فکفرت بأنعم الله فأذاقها الله لباس الجوع و الخوف بما کانوا یصنعون» (نحل / 112)
لذا زمان عوض شد و بتدریج ظلم و فسق و گناه در بیشتر شهرهای ایران رواج یافت. پس ساکنان آن در گرفتاری و محنت و دشواری افتادند. علم ضعیف شد و آثار آن به نابودی گروید. احوال عالمان تغییر یافت تا آنجا که هر کدام سرنوشتی پیدا کرد: ذلّت، گمنامی، آوارگی و حتی قتل.
شهر اصفهان به دست نیروهای شاه افغان محاصره شد. طعام را از آن باز داشتند، قحطی و گرانی پیش آمد، گرسنگی همه را از پای در آورد.
بسیاری از زندگان مانند اموات غیر مدفون، از شدت ناتوانی در خانه‌های خود زندانی شدند. جمعی نیز از شهر گریختند و گرفتار سپاهیان دشمن شدند. دشمنان مردان و کودکان آنها را کشتند، زنان آنها را به اسارت گرفتند و اموالشان را غصب کردند؛ تا انجا که بیشتر ساکنان این دیار، یا بیمارند یا مجروح یا کشته‌هایی که بر روی خاک افتاده‌اند.
سلطۀ افغانها نابودی را به یادگار آورد. خانه‌های آباد به ویرانه بدل شد و شهرها به دیار یتیمان و مسکینان.
اسفا بر این دیار و اهل آن، به ویژه دوستان و آشنایان! دردا بر تخریب مدارس و معابد و فقدان دانشوران و فاضلان و نیکان!
چه مصیبتی است نابودی کتابهای فقیهان و محو آثارشان!
اینک، آنچه گفتم، شکایت از روزگار ستمکار نبود؛ بلکه به پیشگاه خدایم شکوه آوردم. من خود در این وضع، به کتک و زندانی و غصب اموال گرفتار آمدم. ولی خدای متعال به لطف خود بر من منّت نهاد؛ آبرو، حیات، ایمان، بقای بعضی از فرزندان و بستگان و شماری از دوستان را به من ارزانی داشت.
من در این حال، حمد خدا می‌گفتم و آسانیِ خروج از این وضع را از خدایم امید می‌بردم، در حالی که به صبر تمسّک می‌جستم، چرا که می‌دانم و باور دارم که: «الصبر مفتاح الفرج». امور خود را به خداوند سپردم و از او اجر خواستم.
امّا به سبب دشواری ها، در شهر خود نتوانستم بمانم. بدین روی به روستای خاتون آباد کوچیدم، همراه با گروهی از برادران دینی و دوستان متقی. وقتی این روستا را امن یافتم که روز یاز هر سوی بدان می‌رسد، آرامش یافتم. بار دیگر خدای سبحان را حمد گفتم و در آن دیار، با توکّل بر خدا، اقامت گزیدم.
«لعلّ الله یُحدِث بعد ذلک امراً» (طلاق / 1).
«و من یتوکّل علی الله فهو حسبه إنّ الله بالغ أمره قد جعل الله لکلّ شیء قدراً» (طلاق/ 3).

حسن ختام
امسال پانصدمین سال رحلت عالمی مخلص و مجاهد حریم دین و مدافع سختکوش ولایت اهل بیت و تبری از ظلمت پرستان است. محقق کرکی به سال 940 دیده از دنیا بست و به قول شاعر: «چشم خود بر بست و چشم ما گشود».
عرصۀ تلاش‌های پیگیر او به فروع فقهی و یافته‌های اصولی محدود نماند، بلکه در زمینۀ عقاید نیز یادگارهایی ماندگار بر جای نهاد. در حالی که باد مخالف از هر سو می‌وزید و انواع دشواری‌های فردی و اجتماعی راه را بر چنین جهاد ارزشمندی می‌بست.
این گونه عالمان حقی بزرگ بر گردن ما دارند، که کمتر از حق والدین نیست و یاد آنها کمترین ادای وظیفه به محضرشان است.
پاداش معنوی تذکر به این یادداشت درس آموز و عبرت انگیز جناب خاتون آبادی را به مرحوم محقق کرکی تقدیم می‌کنم، بدان امید که دعای خیر امام عصر علیه و علی آبائه افضل السلام شامل حال همگان شود.