عامل و انگیزۀ اصلی در نگارش این سطور، نشر مقاله‌ای بود در معرفی 42 لوح فشرده در بارۀ امام حسین علیه السلام و فرهنگ عاشورا که در مجله ره آورد نور شماره 52 (پاییز 1394) منتشر شده بود، با این مشخصات و این نشانی اینترنتی:

بررسی تولیدات نرم افزاری در حوزه عاشورا و امام حسین علیه السلام
نوشته: علی نعیم الدین خانی

پس از خواندن این گزارش / مقاله، از یک سوی بر اساس تجربه‌های دو سه دهه کتابداری و تدریس و گفت و گوی مباحث آن و از سوی دیگر بر مبنای علاقه به فرهنگ حسینی و دلبستگی به آن، نکاتی به نظرم آمد که خوش داشتم با دیگر علاقمندان و کوشندگانِ تحقیق و ترویج فرهنگ حسینی در میان بگذارم.
این نکات در سه بخش مطرح می‌شوند.



1-1. انس دیرینۀ انسان با کاغذ، چنان بشر را به این دستاورد خود شیفته و مفتون کرده که گروهی حتی از اهل علم و تحقیق، به سختی می‌توانند از کاغذ دل بکنند، و دیگر محمل‌های اطلاعاتی را که مانند مهمان ناخوانده وارد زندگی همه ما شده، به رسمیت بشناسند.
حدود دویست سال پیش، زمانی که صنعت چاپ تازه در حال گسترش بود، گروهی از اهل علم، با دلبستگی به نسخه‌های خطی، کتاب‌های چاپی را بی اعتبار می‌دانستند، گرچه دستیاب تر و زیباتر باشد. کار به آنجا می‌کشید که زمانی نسخه چاپی را معتبر می‌دانستند که نویسنده تک تک نسخه‌های آن را امضا کرده و توزیع کند، وگرنه آن نسخه‌های چاپی جعلی و قلب (یعنی تقلبی) قلمداد می‌شد.
به نظر می‌رسد که همان چالش، امروز نیز دستکم برای بخشی از پژوهشیان در قالب نزاع میان نسخه کاغذی و غیر کاغذی مطرح است، گرچه برخی دیگر حکیمانه از آن گذر کرده‌اند.
در واقع گروه دوم، به این واقعیت تن داده‌اند که آنچه در شکل سنتی کتاب، هدف انسان است، «درونمایه کتاب» است، نه شکل و پوستۀ آن، و این درونمایه گاه در پوستۀ لوح فشرده یا پایگاه اینترنتی به دست ما می‌رسد، بسی آسانتر از شکل کاغذی و با مزایای بیشتر در زمینۀ بازیابی اطلاعات آن. پس چه باک از تغییر پوسته، آنگاه که درونمایه را به خوبی نگاه دارد و به خوبی باز نماید؟

1-2. لوح فشرده، تمام مزایای نسخه کاغذی را دارد، با مزایای بیشتر، از جمله آنکه:

الف. برای افرادی که فرصت، سواد، حوصله، بینایی، تمرکز در محل واحد برای بهره گیری از نسخه کاغذی یا علاقه به چنین نسخه‌ای ندارند، فرصتی مناسب فراهم می‌آورد تا از قافلۀ علم و تحقیق عقب نمانند.

ب.برخی از عوامل نوشتاری که به فهم موضوع کمک می‌کند، مانند نمودارها، جدول‌ها، دستخط‌ها، و حتی صداها و تصویرها، در نسخه الکترونیک بهتر قابل نمایش است. در واقع، در نسخه الکترونیک، می‌توان به صورت «چند رسانه‌ای» به تفهیم مطالب پرداخت.

ج. زحمت و هزینۀ تولید نسخه‌های الکترونیک، به مراتب کمتر از نسخۀ کاغذی است، خصوصاً در این روزگار که مشکلات محیط زیستی سر بر آورده و قطع درختان و کاهش فضای جنگل‌ها، بر دشواری‌های بشر افزوده شده است.
باری، هدف از این نوشتار، نه برشمردن مزایای نسخه الکترونیک است، که در جای خود گفته شده، و نه تلاش برای حذف نسخه‌های کاغذی که هنوز جایگاه خود را دارند. بلکه هدف، توجه دادن است به کسانی که هنوز در برابر موج جدید دانش بشری و دستاوردهای آن مقاومت کرده و نمی‌خواهند بدان گردن نهند و از نتایج آن بهره گیرند.

1-3. دستاوردهایی که در پیکرۀ الکترونیک عرضه می‌شوند، به ویژه لوح‌های فشرده، هنوز چنان جایگاهی در فضای فرهنگی ما نیافته‌اند که فهرست نویسی آنها به دغدغۀ اهل تحقیق بدل شود.
لذا گردآوری لوح‌های فشرده، در برخی از کتابخانه‌ها هنوز کاری جدّی تلقّی نمی‌شود، گرچه مزایای آن به ویژه در کتابخانه‌های تخصصی بر همگان روشن است.
از سوی دیگر، با توجه به اینکه هدف اصلی از کتابخانه‌ها، پژوهش و تولید دانش جدید است، لوح فشرده در حجم اندک، داده‌های زیادی عرضه می‌کند که بیشتر از کتاب سنتی است.
علاوه بر آن، تعداد لوح‌های فشرده، وقتی در یک زمینه به عددی قابل توجه برسد، خود منبعی جالب با داده‌های مناسب می‌شود که می‌تواند موضوع تحلیل‌های جدید باشد؛ همان سان که پیش از این کتابهای خطی، کتاب‌های چاپی، مقالات، پایان نامه‌ها و دیگر محمل‌های اطلاعاتی داده‌هایی در اختیار پژوهشگران قرار می‌دادند.
بدین روی، برای پژوهش در فرهنگ حسینی، می‌توان و باید به لوح‌های فشرده دراین زمینه رجوع کرد. البته پس از اینکه این لوح‌ها در جایی نگهداری و گردآوری شوند. نگارندۀ سطور در زمینۀ امام امیر المؤمنین علیه السلام و امامت، مجموعه‌ای ارزشمند در کتابخانۀ تخصصی امیرالمؤمنین علی علیه السلام در مشهد دیده که به همت مدیر دلسوز و فرهیختۀ آن، پیوسته رو به فزونی دارد. این مجموعه داده‌ها بستری مناسب برای پژوهشگران فراهم آورده تا پژوهش‌های جدید در مورد فرهنگ علوی با توجه به این رسانۀ نوپدید، سامان دهند.
اکنون نگارنده خبر ندارد که آیا مرکزی خاصّ وجود دارد که به گردآوری تمام لوح‌های فشردۀ حسینی، اهتمام ویژه داشته باشد تا بستر مناسب برای گسترش پژوهش‌های حسینی فراهم آید؟
در این میان، نشر فهرست 42 عنوان لوح فشرده و شناسایی آنها در یک مقاله، فرصتی مناسب به شمار می‌آید.



2-1. لوح‌های فشرده که در این فهرست معرفی شده، در شمار مواردی است که به تولید انبوه رسیده و نویسندۀ آن مقاله دیده است.
به این تعداد، چند عنوان دیگر باید افزوده شود:

الف. لوح فشرده‌های تولید محدود. یا آنچه توسط شرکت‌های غیر مشهور و ناشناخته منتشر شده است. البته این کار، بسیار دشوار است. ولی اگر مرکزی بطور جدّی در پی این کار باشد، می‌تواند در فرآیندی چند ساله به نتایج خوبی برسد.

ب.گزارش‌های مراسم و مجالس شهرستانها، به ویژه آنچه به زبانهای محلّی است، که علاوه بر ارزش محتوایی گنجینه‌ای برای شناخت زبان محلی نیز هست، مانند: لوح‌های فشردۀ حسینیۀ اعظم زنجان. به یقین گزارش‌های صوتی یا تصویری از اینگونه مجالس در تمام کشور می‌توان یافت.

ج.گزارش‌های صوتی و تصویری از تعزیه‌ها نیز باید مدّ نظر باشد. این گزارش‌ها نیز علاوه بر ارزش محتوایی، ارزش هنری دارند و گوشه‌ای از تاریخ ناگفته و نانوشتۀ این سرزمین را نشان می‌دهد. فهرست‌های تعزیه و متن آنها (از جمله کارهای محقق رضا کوچک زاده) پیشتر موجود بوده، ولی اکنون فناوری‌های صوتی و تصویری امکان نشر اصل آن مجالس را هموار کرده است.

د.لوح‌های فشردۀ غیر فارسی نیز در این منظومه جای دارند. نگارنده خود لوح فشردۀ ترجمه‌های انگلیسی لهوف و زیارت ناحیه مقدسه را دیده است. همچنین انبوهی از لوح‌های فشردۀ عربی و اردو که قابل پیگیری است.

2-2. این گنجینۀ عظیم، داده‌هایی است که برای تحلیل محتوا بر اساس موضوع فرعی، مخاطب، تاریخ، گوینده، و عواملی از این دست قابل تقسیم و تحلیل است.

2-3. از مهمترین کارها که می‌توان و باید انجام داد، ارزیابی محتوایی این لوح‌های فشرده و در مرحلۀ بعد یا همزمان، پایگاه‌های اینترنتی حسینی است. مجموعه مهارت‌هایی که «علم سنجی» نام دارد، به این مهم می‌پردازد. در تحقیقی که خانم فائزة السادات طباطبایی با استفاده از ابزارهای «وب سنجی» سامان داده، چندین سایت مربوط به نسخه‌های خطی بررسی شده و این تحقیق در همایش حامیان نسخه‌های خطی ارائه شده است. «وب سنجی» یکی از شاخه‌های علم سنجی است.



3-1. سال‌ها پیش ضمن مجموعه‌ای از یادداشتهای منتشر نشدۀ مرحوم آیة الله شیخ جعفر شوشتری که اکنون در کتابخانۀ ملی نگهداری می‌شود، جمله‌ای بدین مضمون دیدم که: «در میان مستحبات، زیارت سید الشهدا علیه السلام جایگاهی بسیار والا دارد، و بالاتر از آن معرفت آن حضرت است».
بر این مبنای خرد پسند – که آیات و روایات نیز آن را تأیید می‌کند – برخی از منابع مربوط به حضرتش باید مورد بررسی و تدریس و شرح و مذاکرۀ علمی قرار گیرد. البته ممکن است در این موارد کتابها و دیگر آثار پژوهشی موجود باشد، ولی هدف نگارنده در اینجا، لوح فشرده است که گروه بیشتری از مردم بتوانند از آن بهره معرفتی برگیرند.
پیشنهاد مشخّص نگارنده، گام‌هایی اجرایی برای شناساندن درونمایۀ دعاها و زیارتهای صادره از ناحیۀ حضرت سید الشهدا علیه السلام یا صادره از دیگر معصومان در بارۀ آن جناب است، سلام الله علیهم اجمعین.
این دعاها و زیارتها، گنجینه‌هایی سر به مُهر از حقایق هستند، معدن‌هایی کشف نا شده و ناکاویده که پاسخ بسیاری از پرسش‌ها را در آن‌ها می‌توان جُست.
در این شمار قابل ذکر است: دعای عرفه،، زیارت عاشورا، زیارت اربعین، و دیگر زیارات معتبر سید الشهدا که در کتابهایی مانند کامل الزیارات آمده، زیارت ناحیه مقدسه و ...
بخشی از دعاهای صادره از حضرت اباعبدالله سلام الله علیه در آثار متقدمین مانند مهج الدعوات نوشته سید ابن طاووس و در آثار متأخران مانند الصحیفة الحسینیة الجامعة نوشته مرحوم سید محمد باقر موحد ابطحی آمده است.
برخی از این دعاها که شهرتی یافته، مانند زیارت عاشورا و دعای عرفه، بارها با صوت افراد مختلف خوانده و به شکلهای مختلف صوتی و تصویری عرضه شده، ولی مراد نگارنده در اینجا، کاویدن محتوایی آنها در قالب سلسله گفتارهایی است که در لوح فشرده عرضه شود.
حدیث لوح آسمانی فاطمی (لوح جابر) را در همین شمار می‌توان یاد کرد که از ناحیۀ خدای سبحان همزمان با میلاد گرامی امام حسین علیه السلام به حضرت زهرا سلام الله علیها هدیه شد و سندی استوار در باب امامت است.
اشاره شد که در مورد بعضی از این متون کارهایی مکتوب انجام شده، ولی همان نیز با توجه به اقیانوس حقایق که در هر یک از این متون موج می زند، بسیار اندک است. مثلاً در باب زیارت نامه حضرت ابا الفضل علیه السلام که به سند معتبر از امام صادق سلام الله علیه رسیده و هر روز صدها بار از نزدیک و دور خوانده می‌شود، نگارنده با پیگیری فراوان تا کنون تنها دو شرح یافته است: یکی کتابی به نام «وهج النبراس» نوشته حیدر الجدّ (عربی، چاپ عتبه عباسیه در کربلا)، دیگر مقاله درسهایی از زیارت حضرتش نوشته عالم محقق جناب شیخ مرتضی فرج پور (فارسی، منتشره در مجله صحیفه اهل بیت، شماره یکم). این دو شرح نیز هر دو به سالهای اخیر برمی گردد.

3-2. ریشۀ پاره‌ای از دشواری‌ها و پرسش‌ها و شبهات در مورد حضرت اباعبدالله علیه السلام به اینجا بر می‌گردد که برخی از متون بدون تدریس و حلّ مشکلات، صرفاً به صورت خودآموز به دست عموم مردم رسیده است، در حالی که خوانندۀ متوسط از مبانی تاریخی، اعتقادی، کلامی که برای فهم آن متن و جایگاه آن در سپهر معرفت حسینی ضرورت دارد، بی خبر است.
بدین روی، مذاکرۀ علمی و تدریس برخی متون مهم حسینی، برای جامعه‌ای که برای برپایی شعائر حسینی و اقامۀ زیارت حضرتش بحق هزینه‌های زیادی متحمل می‌شود، یکی از فوری‌ترین ضرورتها است. البته این همه شور و احساس نسبت به عظمت آن امام همام، شبنمی از دریا هم نمی‌شود، ولی سخن در این است که بار معرفتی بیشتری از چنین جامعه‌ای انتظار می‌رود، در حدّی که توازن آن با شور بی پایان نسبت به امام شهیدان مشهود باشد.
به هر حال، اگر بخواهیم فهرستی شتابزده از متون مهمّ حسینی در این راستا ارائه کنیم، از چند نام مهم نمی‌توان گذشت، به ترتیب زمان:

یک. کامل الزیارات، ابن قولویه قمی (سده چهارم) 1

در سراسر این گفتار، تاریخ‌ها به تقویم هجری قمری است

که بیشتر کتاب مربوط به زیارات امام حسین صلوات الله علیه است.

دو. لهوف (یا: ملهوف)، ابن طاووس (متوفی 664)، که با وجود شهرت نسبی، هنوز ظرائف آن کشف نشده است.

سه. خصائص الحسینیة، شیخ جعفر شوشتری (متوفی 1303)، که در تقسیم بندی شئون مربوط به ابا عبدالله علیه السلام، ابتکارات ویژه‌ای دارد.

چهار. شفاء الصدور، میرزا ابوالفضل تهرانی (متوفی 1316) که با وجود گذشت زمانی از نگارش آن و تألیف آثار مختلف در مورد زیارت عاشورا، هنوز بهترین شرح این زیارت به شمار می‌آید.

پنج. لؤلؤ و مرجان، محدث میرزا حسین نوری (متوفی 1320)، که در مورد آداب اقامۀ مجالس حسینی، مانند منشوری استوار است و در آخرین سال عمر این عالم محدث نوشته شده است.

شش. سیرتنا و سنتنا سیرة نبینا و سنته، علامه عبدالحسین امینی (متوفی 1390) که اصالت سوگواری بر سید الشهدا را بر مبنای منابع معتبر تسنن نشان می‌دهد.

چنانکه در بند پیشین اشاره شد، در مورد برخی از این منابع، کارهای پژوهشی محدودی – نه در خور عظمت این منابع – شده، ولی جای گفتارهای توضیحی درسی سخت تهی مانده است. این گفتارها نیز باید به صورت لوح فشرده در آید و گسترانده شود.