در باره عقل بسیار گفته‌اند و بسیار می‌گویند. این همان حقیقتی است که از شدت ظهور در پردۀ خفا افتاده و هر کس به قدر فهمش در‌باره‌اش سخن می‌گوید، بدون اینکه گفتگو در باره‌اش پایان گرفته باشد.
طرفه اینکه در درازنای تاریخ اندیشه هر کس خواسته رقیب خود را از میدان بیرون کند، او را به ضدیت با عقل متهم کرده و قصه‌هایی عبرت‌آموز پدید آمده است.
به راستی چیست این طنازی که دل از همه برده و به کسی رخ ننموده و در عین حال، هر کسی کار خود را تراز آن می‌داند و مخالفان یا رقبایش را دشمن آن می‌خواند؟ تا آنجا که سعدی گفت:

کتاب «سرچشمۀ حکمت» گامی است برای رسیدن به پاسخ. این کتاب که با عنوان فرعی «جستارهایی در باب عقل» منتشر شده، مجموعه‌ای از نه گفتار است که با نظارت و مدیریت دکتر علی نقی خدایاری عضو هیئت علمی جامعة المصطفی تدوین شده است.
این کتاب برای نخستین بار توسط مؤسسه انتشارات نبأ در 320 صفحه به سال 1388 نشر یافته و اخیراً چاپ دوم آن عرضه شده است.
فهرست مقالات آن که تنوع دیدگاه‌ها را نشان می‌دهد، چنین است:
پيشگفتار 11
1ـ عقل در قرآن كريم / مهدى احمدى 15
2ـ عقل در احاديث / رضا برنجكار 57
3ـ عقل‌گرايى و نصّگرايى در كلام اسلامى / محمّدتقى سبحانى 77
4ـ بررسى تطبيقى عقل معتزلى و اشعرى / على معمورى 113
5ـ عقل از ديدگاه ابن سينا / رضا برنجكار 141
6ـ جايگاه عقل در عرفان اسلامى / دكتر سعيد رحيميان 159
7ـ عقل از نظر ملّاصدرا / محمّد تقى فعّالى 187
8ـ عقل از ديدگاه اخباريان / محمّد بيابانى اسكويى 231
9ـ عقل از ديدگاه ميرزاى اصفهانى / سيد محمّد بنى‌هاشمى 273

در آغاز هر گفتار، شرح حال علمی مختصر نویسندۀ آن آمده که طبعاً ناظر به تاریخ تدوین چاپ اول کتاب (1387) است.
برای آشنایی بیشتر با رویکرد کتاب، پیشگفتار سرویراستار کتاب در پی می‌آید:

پيشگفتار

سخن گفتن درباره عقل و پايگاه ارجمند آن، سهل و ممتنع مى‌نمايد. سهل از آن‌رو است كه درباره نورى سخن مى‌گوييم كه همگان به درجاتى از آن حقيقت بهره‌مندند. و آثار آن را در درون خود مى‌يابند. و دشوار از آن‌رو كه آن‌گاه كه عقل ـ اين ابزار تفكر و منبع معرفت ـ خود موضوع انديشه و تأمل قرار مى‌گيرد درباره چيستى، كاركرد و نسبت آن با ديگر منابع معرفت، تحليل‌ها و نظريه‌پردازى‌هاى گوناگون و گاه متضاد پديدار مى‌شود.
جايگاه ارزشى خرد در ميان آدميان از يك سو و تأكيد افزون نصوص دينى و پيشوايان معصوم بر منزلت والاى گوهر قدسى عقل از سوى ديگر، همه گروههاى فكرى و فرقه‌هاى مذهبى جهان اسلام ـ از محدثان تا متكلمان و از فيلسوفان تا عارفان ـ را بر آن داشته كه خود را انديشه‌ورز و خردمند و روشها و رهيافتهاى خود را خردپسند بنمايانند و تعاليم و آموزه‌هاى خود را خردمندانه بشمارند. و درباره خردگريزى و احيانآ خردستيزى گروه‌هاى مخالف و رقيب سخن‌ها بگويند و كتابها و رساله‌ها بپردازند. اما به راستى عقل چيست و كاركرد آن در حيات نظرى و عملى بشر كدام است و چگونه مى‌توان و مى‌بايد از اين راهنماى باطنى بهره جست؟
در اين ميان، بر مسلمان امروزى و پژوهشگر تيزبين است كه در نخستين گام، 2منظره عقل را در چشم‌انداز تراث گران و سترگ پيشينيان بازجويد و رهاورد پژوهشهاى عالمان را در ساحت‌هاى گوناگون علوم اسلامى براى بازشناسى چيستى و كاركرد عقل در پيش روى خويش گيرد.
چنين مى‌نمايد كه در ضرورت كسب آگاهى تاريخى روشمند از آراء دانشمندان
حوزه‌هاى گوناگون علوم اسلامى درباب مقولات مهم معرفتى چون عقل نبايد ترديد كرد. بى‌گمان بررسى يك مقوله معرفتى و آموزه اعتقادى در ساحات مختلف و از مناظر متخالف، و شناسايى نظريه‌ها و تفسيرهاى موجود درباره آن، و كشف دگرگونى‌هاى پديد آمده در گستره مفهومى و كاركرد آن، به روشن شدن مواضع گروه‌هاى فكرى مدد مى‌رساند و به ارزيابى درست و تنقيح مبانى مى‌انجامد و بدين‌سان از رهگذر سنجش آراء و بررسى ديدگاه‌ها و ملاحظه استدلال‌ها و استنتاج‌ها مسير استنباط‌هاى صحيح‌تر و تحليل‌هاى كارآمدتر هموار مى‌گردد.
در مجموعه پيش‌رو كه به همت پژوهشگرانى دانشور سامان يافته است كوشش شده آراء مهم‌ترين جريانهاى فكرى جهان اسلام در باب آموزه پايه‌اى عقل عرضه شود. دو نكته در تدوين جستارهاى اين نوشتار مد نظر بوده است. نخست،
پرداختن به حوزه‌هاى متنوع و جريانهاى مهم فكرى و گزينش عالمانى كه نماينده شاخص يك جريان معرفتى به شمار مى‌روند. و دوم، بهره‌گيرى از نويسندگانى كه در موضوع مورد نظر از دانش و توانايى لازم برخوردارند. گفتنى است براى آگاهى از ديدگاه قرآن و حديث درباره عقل، دو مقاله نخست به اين عرصه اختصاص يافته است. در مقاله سوم با عنوان عقل‌گرايى و نص‌گرايى در كلام اسلامى، گزارشى تاريخى از سير و سرگذشت گرايشهاى عقلى و نقلى در حوزه كلام ارائه شده است. مقالات بعدى هركدام عقل را از منظر يك جريان معرفتى يا شخصيت بارز آن بررسى كرده است.
اميد است اثر حاضر پيش درآمدى شايسته در زمينه مطالعات مقايسه‌اى در موضوعات اعتقادى و معرفتى باشد، و براى پژوهشگران و علاقمندان اين‌گونه مباحث سودمند افتد. بايسته است از تمامى نويسندگان ارجمندى كه براى اين مجموعه قلم زدند و در مراحل گوناگون كار، با شكيبايى و بردبارى همكارى كردند و از ناشر دانش‌گستر و ويراستار محترم و دوستان فاضلى كه در ارزيابى و داورى مقالات با اين جانب همكارى داشتند، سپاسگزارى نمايم.
سخن آخر آن كه نيكويى‌هاى اين اثر، برآمده از كوشش و دانش نويسندگان فرهيخته آن و هرگونه خلل و خطاى احتمالى راه يافته در آن، از كوتاهى نگارنده اين سطور است. بدان اميد كه با يادآورى‌ها و راهنمايى‌هاى خوانندگان سخن‌شناس و نكته‌سنج برطرف گردد.

 
معرفی و نقد کتاب، فرصتی مبسوط می‌طلبد که در این یادداشت مختصر نمی‌گنجد.
ناشر متن کامل کتاب را برای استفادۀ همگان در سایت خود قرار داده است با این <نشانی> .
امید است این یادداشت کوتاه توجه اهل نظر را به بهره‌وری از کتاب و نقد و معرفی گستردۀ آن برانگیزد، که این قلم‌انداز را هدفی جز این نیست.