کلیات دیوان فدایی. سرودۀ علامه حاج ملا اسماعیل فدایی کزازی (از علمای سدۀ سیزدهم هجری قمری). مقدمه و تصحیح: دکتر غلامرضا فدایی استاد دانشگاه تهران. تهران: پیام سحر، با همکاری مؤسسه ملا اسماعیل فدایی و اندیشۀ رسا. 1392. 936 صفحه.

[1]

جامعیت عالمان گذشته سبب می‌شد که در کنار تمام رشته‌هایی که تعلّم و تعلیم می‌کردند، «ادبیات فارسی» را جدی بگیرند، بالاتر از حدّ نوشتن صحیح و فصیح و استوار، بلکه در حدی که بتوان برگی تازه و تابنده به ادب فارسی افزود و شاهکاری برای آیندگان به ارث نهاد؛ یادگاری ماندگار که در آن «سخن خوب گفتن» را با «خوب سخن گفتن» به سان تار و پودی در هم آمیخت و به جای گذاشت. آن گوینده گفته بود:

و بدین سان بسا سرایندگان گمنام که حاصل عمر خود را به نسل‌های بعد پیشکش کردند، بدون اینکه حتی به نامی در تذکره‌ها و متون تاریخ ادبیات یاد شوند. و چه باک؟ که آن‌ها به خدمت می‌اندیشیدند نه نان یا نام. آنان باور داشتند که:
شاخ گل هر جا که می‌روید گل است.
باری، کلیات دیوان فدایی کزازی شاهدی صادق بر این مدّعا است. کتابی که در آن نزدیک به پانزده هزار بیت در قالب‌های مختلف (مثنوی، قصیده، قطعه، ترکیب‌بند و ترجیع‌بند، رباعی و ... ) آمده است.
مقدمۀ مفصّل مصحّح در 107 صفحه شرح‌حالی نسبتاً گویا از ناظم و زندگی علمی او بیان کرده است. نیز، کارهایی را که در فرآیند تصحیح دیوان انجام داده، گزارش می‌کند. تعلیقات (شامل: فهرست آیات و روایات و واژه‌ها بعلاوه نمایه اعلام) پایان‌بخش کتاب است.

[2]

مؤلف فقیهی است که نزد بزرگانی همچون سید علی طباطبایی صاحب ریاض، فرزندش سید محمد مجاهد، میرزا ابوالقاسم قمی، شیخ موسی کاشف الغطاء و دیگر بزرگان دانش اندوخته است. وی در زمینه‌های فقه، اصول، عقاید، رجال، تراجم، سیرۀ نبوی، و موضوع‌های دیگر بیست کتاب نگاشته که بیشتر آن‌ها در کتابخانه‌های عمومی و خصوصی باقی‌مانده است. نسخه‌های اکثر آن‌ها به همت نوادگان وی در یک مرکز گردآوری شده و برخی از آن‌ها منتشر شده که دیوان، یکی از آن‌ها است. اهتمام نوادۀ دانشمندش دکتر غلامرضا فدایی استاد نام‌آور رشتۀ کتابداری دانشگاه تهران در این زمینه قابل تحسین است که می‌تواند و باید برای دیگر بازماندگان عالمان فقید، الگو و سرمشق باشد.
البته پیش از این از میان آثارش، دو کتاب منتشر شده بود: یکی کتاب جنات النعیم در احوال و فضائل جناب عبدالعظیم الحسنی، دوم کتاب عقد اللئالی در اصول عقاید.
سجع مُهر فدایی جالب است:

[3]

فدایی در این دیوان، دغدغه و التزام خود را نسبت به انتقال دستاوردها و یافته‌هایش نشان می‌دهد. او یک شاعر رسمی و حرفه‌ای نیست که در اندیشۀ صنایع شعری باشد. بدین روی شاید برخی از شعرهایش در نظر شاعران حرفه‌ای متوسط بیاید. ولی کسی که به محتوا نظر دارد، در آن‌ها ابوابی می‌بیند که شاعر به روی خوانندگان گشوده است. به چند نمونه از این ابواب اشاره می‌شود:
یک. در مناجات «نسبة الکائنات الی الواجب» فهرستی از اصطلاحات منطق و فلسفه و دیگر علوم رایج را در قالب مناجات به دست داده است (ص 113 و 114).
دو. در مثنوی استدلالی «حقیقت معرفت» کتابها و مباحث فلاسفه و عرفا را به تفصیل نقد کرده و دربارۀ مبحث دشوار احادیث طینت، به روانی سخن می‌گوید. (ص 115 تا 118، شامل 84 بیت).
سه. مثنوی «ابطال تصوف و اثبات معاد» نیز منظومه‌ای استدلالی است که در آن به کتاب دیگرش «هیکل همایون» ارجاع می‌دهد. (ص 120 ب 41). فهرست فرقه‌ها و سران تصوف بخشی از این منظومه است (ب 68 تا 118). مرور این منظومه‌ها نشان می‌دهد که ناظم در زمان سرودن آنها بر مصطلحات علوم و دانشوران و آثار و اندیشه هاشان دارد.
چهار. مناجات المسبّحین (ص 126 و 127) قدرت ناظم بر سرودن عربی را می‌نمایاند.
پنج. مناجاتی (ص 164 و 165) با تأکید بر نام مادران معصومین، از نوادر کتاب است.
شش. سلسله منظومه‌ها با مضمون قضاوتهای حضرت امیرالمؤمنین علیه السلام (ص 174 تا 189 – هفده مورد) از نوادر کتاب به شمار می‌آید.
هفت. برخی از قطعات کتاب، ناظر به یک حدیث نسبتاً طولانی است، گاهی با ذکر منبع (مثل فرحة الغری، احتجاج طبرسی، و ...) و گاهی بدون آن. محض نمونه ذکر می‌شود:
• ص 195 تا 200: روایت شخصی که به امام صادق علیه السلام رجوع کرده و سفارش حضرتش به والی برای حل مشکلش.
• حدیث اسحاق بن عمار (ص 200 تا 212).
• معجزۀ امام مهدی ارواحنا فداه و قصۀ قاسم بن علا در آذربایجان (ص 237 تا 241).
• شرح حدیث سفینه (ص 243 تا 246).
• شرح حدیث سطل و مندیل، از طرایف ابن طاووس (ص 249 تا 251).
• خبر خادم ابن هبیره (ص 252 تا 254).
• خبر فاطمه بنت اسد و میلاد امیرالمؤمنین (ص 254 تا 257).
• حکایت مسجد کوفه (ص 291).
• حکایت فناخسرو (ص 292).
• حکایت کمال الدین قشتم (ص 295).
• ورود اما رضا علیه السلام به قم (ص 300 و 301).
• قصۀ محمد بن عیسی بحرینی و عنایت امام مهدی ارواحنا فداه در قضیه انار قلابی (ص 340 تا 345).
این گونه قطعات، از موارد شاخص این دیوان است. جا داشت که برای هر کدام، فقط عنوان منبع (در نیم سطر) ذکر شود که به کمک الواح فشردۀ موجود، دشوار نیست.
هشت. مدایحی که در دیوانهای دیگر کمتر دیده می‌شود، مانند مدیحۀ عبدالعظیم حسنی (ص 464 تا 466) و مدح زید شهید (ص 853 و 854) و مدح امامزاده سهل بن علی (ص 474).
نه. اشاره به قصص مشهور مانند قصه اسکندر (ص 217) یا غیر مشهور مثل رؤیای خودش (ص 189) یا قصه‌ای که از پدرش شنیده (ص 347) زینت بخش کتاب است.
ده. اخلاقیات که ضمن غزلیات درج شده، مانند: آداب تعلیم و تعلّم (ص 223 و 224) و حرمت شرب خمر (ص 227 و 228).
یازده. ضمن تأکید بر اصالتهای اعتقادی، نقد «خرمقدسی» در قطعه زاهد جاهل (ص 220 و 221) دیدنی است.
دوازده. در یک قطعه ناگهان به هیجان می‌افتد، شور می‌گیرد، با بال محبت پرواز می‌کند و آنگاه تمام دستاوردهای این سفر معنوی را به آستان مقدس علوی هدیه می‌کند. (ص 169 و 170).
سیزده. پنج منقبت علوی (ص 280 تا 286) که با عنوان نامناسب «نادعلی» ارائه شده است.
از این موارد هنوز می‌توان برشمرد که اجمال این مقال، مانع از این تفصیل می‌شود.

[4]

گفته شد که ناظم هرگز به فکر صنایع شعری نبوده است. اما در عین حال، دیوانش خالی از این گونه صنایع نیست. چند نمونه از این مدعا:
یک. ترجیع بند در ستایش چهارده معصوم، که هر بند به یک معصوم اختصاص دارد. (ص 361 تا 372).
دو. ترجیع بند اعتراف به درگاه الهی که هر بند به یک معصوم توسل می‌یابد. (ص 381 تا 388).
سه. تخمیس قصیدۀ عرفی شیرازی در مدح امیرالمؤمنین علیه السلام (ص 391 به بعد).
چهار. صنعت جمع و تفریق یا لفّ و نشر در قصیدۀ علویّه (ص 421 و 430 و موارد دیگر).
پنج. توصیف‌های زیبا، از جمله: ص 491.
شش. قصیده ملمع فارسی و عربی (ص 501 و 502).
در تمام این موارد، تأکید بر تبرّی همراه با تولّی (از جمله ص 438) فضایی معنوی به شعرش داده که باید خواند و دید. این گفتار مجمل، امکان بازتاب همه این موارد را ندارد.

[5]

تعلیقات شامل گزیده آیات و روایات و واژه‌های مهم است. کاربرد هوشمندانۀ کلمۀ «گزیده» مانع می‌شود از طرح این پرسش که: چرا بخشی از مستندات یاد نشده است؟
ولی جای طرح یک پیشنهاد برای چاپهای آینده هست که باید محلّ کاربرد این مستندات در متن یاد می‌شد. همچنین آیات به ترتیب مصحف باید باشد نه ترتیب الفبایی.
معرفی مختصر کتاب به زبان انگلیسی کاری مفید است که در کتابهای دیگر نیز باید جدی گرفته شود.

[6]

تحقیق دیوان فدایی زحمت فراوان برده است و نسبت به چنین حجمی خطاهای چاپی بسیار کم است که جای تقدیر دارد. امید که این زجر خالصانه اجر وافر از صاحب شریعت داشته باشد. رنجی این چنین بردن و گنجی چنین ارزشمند به دیگران رساندن، ارجی والا دارد. دعای خیر حضرت بقیة الله ارواحنا فداه شامل حال تلاشگران این جهاد فرهنگی باد و روح بلند ناظم بر خوان احسان حضرتش مهمان باد. آمین.