مقدمه
روز جمعه سوم فروردین 1397 در مسیر زیارت حضرت عبدالعظیم حسنی به زیارت جناب صدوق نیز مشرّف شدم. در آنجا، در کنار قفسۀ قرآن و مفاتیح، قفسه ای دیدم از کتابهای شیخ صدوق. ابتکار جالبی بود که زائران از فرصت خود استفاده کنند و با آثار این بزرگ مرد آشنا شوند.
در همان قفسه کتابی دیدم در شرح حال و معرفی آثار صدوق، که نظرم را جلب کرد. در بارۀ آن یادداشتی مختصر نوشتم و سپس با منابع دیگر مقایسه کردم، مبادا تکراری باشد. پس از این که از تکراری نبودنش مطمئن شدم، آن را ویراستم و برخی از یادداشتهای بی سرو سامان دو سه سال اخیر در بارۀ صدوق را بر آن افزودم، باشد که بزم آوردی برای دوستان در بهار طبیعت باشد. امید که مقبول افتد.

[1]

در بارۀ شیخ صدوق مطالعات زیادی سامان گرفته است. بدون ادّعای استقصاء، برخی موارد ذکر می‌شود، با این تذکر که جای یک کتابشناسی جامع در مورد ایشان و آثار گرانقدرش خالی است.
ابتدا این دو منبع پژوهشی دانشگاهی قدیمی یاد می‌شود که در مورد صدوق دیدنی است:
یک/ شرح زندگانی شیخ صدوق و تألیفات او، سیف الله شهاب، راهنما: محمود شهابی، دانشگاه تهران، رشته قضایی 1336 شمسی (موجود در کتابخانه ملی به شماره 56579 – 51)
دو / شیخ صدوق و کتاب من لا یحضره الفقیه از نظر مذهب شیعه، سید عباس هاشمی، راهنما: سید محمد مشکوة، دانشگاه تهران، دانشکده معقول و منقول، 1338 شمسی. (موجود در کتابخانه ملی شماره 2325 – 51)
در بارۀ این دو رساله یادداشت مستقلّی در کاتبان (16 فروردین 1395) نوشته‌ام.
اینک چند پایان نامه و مقاله و کتاب، بدون رعایت آداب و ترتیب لازم، فقط برای اینکه انگیزه ای برای پژوهشگری برای کتابشناسی صدوق به دست داده باشد، یاد می‌شود:
1. روش شناسی شیخ صدوق در خداشناسی با محوریت کتاب التوحید، زهرا نائیج، دانشگاه مازندران، دانشکده الهیات، 1391 شمسی
2. جایگاه و نقش شیخ صدوق در حفظ و گسترش معارف شیعه، رضا سهرابی جوینده، دانشگاه آزاد اسلامی واحد یادگار امام، شهر ری، 1393 شمسی. [تأکید بر بعد تاریخی ارتباط صدوق با حکومت‌های زمانش دارد]
3. ترجمه بخش امامت از کتاب معانی الاخبار، فرح توحیدی، دانشگاه کرمانشاه، دانشکده ادبیات، 1378 شمسی
4. نقد و بررسی روشهای فقه الحدیثی شیخ صدوق در کتاب معانی الاخبار، مریم کرمی، دانشگاه رازی، دانشکده ادبیات، 1386 شمسی
5. مقاله: محمد بن احمد شیبانی محدثی از مکتب ری در نسل مشایخ شیخ صدوق، فرهنگ مهروش (حامد خانی). حدیث پژوهی شماره 2 پاییز و زمستان 1388 شمسی ص 171 –
196.
6. مقاله سیره روایی شیخ صدوق، حسین استادولی، کتاب ماه دین، شماره 45 – 46، تیر و مرداد 1380 شمسی، ص 68 – 71.
7. مقاله آثار شیخ صدوق از زبان شیخ صدوق، سید حسن فاطمی، کتاب ماه دین، شماره 45 – 46، تیر و مرداد 1380 شمسی، ص 72 – 75.
8. مدخل:
“ibn babawayh” in: EI2/III/726-727.
9. مقالات صفاء الخزرجی در مجله فقه اهل البیت ش 5 و 6: الصدوق الثانی
10. مقالات ثامر العمیدی در فقه اهل البیت ش 2 و 3: الصدوق الاول
11. مقدمه سید محمد صادق بحر العلوم بر علل الشرایع، چاپ نجف 1382 ق/ 1963 م.
12. رسالة الامام العسکری علیه السلام الی ابن بابویه تحت المهجر، امین ترمس عاملی، رسالة النجف ش 10، سال 1428 ق. سایت:

13. جريان شناسي فكري اماميه در خراسان و ماوراءالنهر، از آستانه غيبت صغري تا عصر شيخ صدوق. محمدتقي سبحاني، سيداكبر موسوي تنياني، فصلنامه تحقيقات كلامي، سال اول، شماره 4، بهار 1393
14. روش شيخ صدوق دركمال الدين و تمام النعمه. عاطفه زرسازان، دو فصلنامه حديث پژوهي، شماره 9، بهار و تابستان 1392
5. بهره‌هاي يادكرد آثار در تاليفات شيخ صدوق. سيد محسن موسوي، مجله حديث حوزه ، شماره 6، بهار و تابستان 1392
16. ميزان استفاده از احاديث اهل سنت در كتاب من لا يحضره الفقيه. محمدعلي ارجمند. مجله حديث حوزه ، شماره 5، پاييز و زمستان 1391
17. معيار غلو در انديشه شيخ صدوق. زهير بلندقامت پور، محمدباقر ملكيان. دو فصلنامه معرفت كلامي، شماره 8، بهار و تابستان 1391
18. نگرشي به فراز و فرود كارنامه حديث نگاري شيخ صدوق. مهدي جلالي. مجله كتاب قيم، شماره 2، تابستان 1390
19. کتاب قبسات من علم الرجال، سید محمد رضا سیستانی. (نجف: چاپ محدود). ج 2 فصل 7: در مورد اسانید طوسی و صدوق در فقیه و تهذیبین. نیز: فصل هشتم: سقط و تحریف و تصحیف و حشو در اسانید روایات (بیان چهل مورد). و ...
20. تاریخ تشیّع در نیشابور (2)/ از آغاز تا پایان قرن چهارم هجری
منبع: مجله تاریخ در آینه پژوهش، شماره 5

21. تفسیر بر احتجاج امام علی بن موسی الرضا علیه السلام با عمران صابی، استاد محمد تقی جعفری از مجموعه آثار دومین کنفرانس جهانی حضرت رضا، ص 489 – 582

22. اسناد عیون/ آیة الله بروجردی دو بار چاپ شده: یک بار به خط میرزا حسن نوری، بار دیگر به اهتمام محمود دریاب (از طریق آقای جلالی شاید بتوان یافت). آقای صادقی خبر داد. 5 بهمن 94.
23. کتاب دو جلدی شیخ محمود دُریاب نجفی در باره صدوق / چاپ شده است.
24. شرح حدیث راس الجالوت، امام خمینی.
راس الجالوت، یکی از بزرگان و روسای یهود در زمان امام علی بن موسی الرضا بود که با حضرت گفتگوهایی نمود و سرانجام به شرف اسلام، نائل آمد.
این احتجاجات در کتابهای حدیثی و کلامی بسیاری از جمله عیون الاخبار و التوحید شیخ صدوق، الاحتجاج شیخ طبرسی وبحارالانوار علامه مجلسی، گرد آمده و آکنده از فرائد و فوایداست که همین، باعث نگارش شرحها و ترجمه‌های گوناگون از این حدیث شریف شده است.
25. التعلیقه علی الفوائد الرضویه، امام خمینی.
الفوائد الرضویه، نام شرحی است که حکیم مرحوم قاضی سعید قمی (1049-1103 ق) بر حدیث راس الجالوت نگاشته است. وی که ازسرآمدان فلسفه و اخلاق شیعی و از شاگردان بنام و برجسته فیض کاشانی، ملاعبدالرزاق لاهیجی و ملارجبعلی تبریزی به شمار می‌رفت و از آبشخور زلال دانش این بزرگان بویژه در حدیث و فلسفه وعرفان به خوبی سیراب شده و بحق، وارث مکتب فکری این فلاسفه بزرگ اسلامی بود، این کتاب را همانند دیگر آثارش آکنده ازفواید فلسفی و دقایق عرفانی و اخلاقی نموده که محتاج به شرح وتوضیح و بیان است.
موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی این کتاب را در 192 صفحه (36 ص مقدمه، 130 ص متن و تعلیقه، 30 ص فهارس) در قطع وزیری به چاپ رسانیده است.
26. روش کلامی شیخ صدوق. پایان نامه ارشد سید محسن موسوی. ارشد دانشکده علوم حدیث قم، رشته علوم حدیث، گرایش کلام و عقاید. بهمن 1387 ش. راهنما: رضا برنجکار، مشاور: وسام الخطاوی. 157 ص. (متن آن موجود در کتابخانه مؤسسه کتابشناسی شیعه). شامل:
فهرست آثار صدوق به ترتیب و تفکیک موضوعی / ص 21 – 29.
معرفی تفصیلی آثار کلامی صدوق / ص 47 – 54. و 72 – 82.
تأثیر آثار کلامی صدوق بر متکلمان / ص 83 – 86.
گروه‌های فکری (11 گروه) که صدوق رد بر آنها نوشته شده است. / ص 59 – 72.
روش‌های عقلی و نقلی که صدوق ضمن مباحث کلامی به کار گرفته است / ص 87 – 149.

27. حیاة رئیس المحدّثین ابی جعفر الصدوق. محمود دریاب النجفی. قم: مؤسسة آیة الله العظمی البروجردی، 402 ص. [تکثیر محدود. موجود در کتابخانه مؤسسه کتابشناسی شیعه]
28. الشیخ الصدوق دراسة فی المنهج التاریخی، السید علی الشعلة. قم: دار البشیر، 1432/ 1389. دو جلد.

29. نعیم الدین خانی، علی. اسناد شیخ صدوق: گذری بر محتوا و قابلیت‌های نرم افزار اسناد شیخ صدوق. نرم افزار نور، شماره 47. لینک مقاله:

30. روش شناسی شیخ صدوق در کتاب من لا یحضره الفقیه، مرتضی شوشتری. مشهد: بنیاد پژوهش‌های اسلامی، 1394، 214 ص.
31. بررسی و تحلیل دلایل و پیامدهای روایات منتقله در آثار شیخ صدوق / حسین ستار، پایان نامه دکتری علوم قرآن و حدیث، دانشگاه قم، دانشکده الهیات، راهنما: دکتر سید رضا مؤدب، مشاور: دکتر محمد تقی دیاری بیدگلی، محسن قاسم پور، آبان 1393 ش.
32. اباذری، عبدالرحیم. حدیث صداقت. قم: دار الحدیث، 1379 ش.
33. تفضلی، مریم. کتابشناسی نسخه‌های خطی آثار شیخ صدوق در ایران. تهران: وزارت ارشاد، 1381 ش.
34. کرمر، جوئل. احیای فرهنگی در عهد آل بویه. تهران: مرکز نشر دانشگاهی، 1375 ش.
35. ماحوزی بحرانی، سلیمان. فهرست آل بابویه و علماء بحرین. قم: مرعشی، 1404 ق.
36. محمدی شاهرودی، عبدالعلی. شیخ صدوق پاسدار حریم ولایت. قم: نصایح، 1380 ش.
37. موسوی خرسان، سید حسن. فقیه ری. ترجمه علیرضا میرزا محمد. تهران: اطلاعات، 1377 ش.
38. پاکتچی، احمد. ابن بابویه (مقاله) در: دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ج 3 ص 62 – 66.
39. مشایخ فریدنی، محمد حسین. ابن بابویه (مقاله) در: دائرة المعارف تشیع ج 1 ص 305 – 308. (شرح حال: علی بن بابویه، حسین بن علی بن بابویه و شیخ صدوق).
40. عابدینی، حمیرا. تبیین فلسفی کلامی امامت در نهج البلاغه و عیون اخبار الرضا علیه السلام. پایان نامه کارشناسی ارشد رشته فلسفه و کلام اسلامی. راهنما: عسکر دیرباز. دانشگاه قم، دانشکده الهیات، 1387 ش.
41. جلالی، سید محمد حسین حسینی. فهرس التراث. قم: دلیل ما، 1422 ق. بخصوص ص 322 – 328 ویژگی‌ها و اهمّ رویدادهای قرن چهارم که صدوق در آن قرن می‌زیسته است.
42.تحلیل احتجاجات امام رضا (ع)در مقوله توحید با محوریت کتب عیون اخبار الرضا علیه السلام، احتجاج طبرسی و توحید شیخ صدوق. مینا امجدی. رساله ارشد دانشگاه آزاد تهران مرکز، 1391.
43. شیوه‌های برخورد حضرت ابوالحسن الرضا در مناظرات از کتاب عیون اخبار الرضا علیه السلام، مهناز رحیم پور. رساله ارشد دانشگاه اصول دین. 1380. راهنما: علی اکبر غفاری.
44. علاوه بر: مقدمة التحقیق های:
عبدالرحیم ربانی شیرازی بر کتاب معانی الاخبار.
سید محمد مهدی خرسان بر چندین کتاب صدوق چاپ نجف که همه در کتاب مقدمات کتب تراثیة (دو جلد، دلیل ما) آمده است.
سید هادی رفیعی پور، بر دو کتاب: المقنع و الهدایة (چاپ مؤسسه اما هادی علیه السلام، قم)
و موارد دیگر.

[2]

اینک می‌خواهم کتاب «شیخ المحدثین» را بشناسانم.
کتاب «شیخ المحدثین» مجموعه ۱۷ مقاله در مورد شیخ صدوق، زندگینامه و آثار او با نظارت علمی سید مصطفی میرلوحی است که انتشارات کنگره علمی شیخ صدوق اداره اوقاف تهران و پژواک عدالت در سال 1395 در ۳۷۲ صفحه منتشر کرده اند.
برای شناخت درونمایه کتاب بهترین کار، مرور عناوین ۱۷ مقاله است.
مقاله اول: ابن بابویه، نوشته احمد پاکت چی، صفحه ۱۹ تا 29.
این مقاله برگرفته از دائره المعارف بزرگ اسلامی است.
مقاله دوم: شیخ صدوق نادره عصر آل بویه، نوشته رضا محبی مجد، صفحه 31 تا 45.
مقاله سوم: مروری اجمالی بر شخصیت و زندگی ابن بابویه، نوشته عباس زارع بیدکی، صفحه ۴۷ تا ۵۴.
مقاله چهارم: تبیین ابعاد شخصیتی رئیس المحدثین مرحوم شیخ صدوق، نوشته محمد عارف حافظی، صفحه ۵۵ تا ۸۰.
مقاله پنجم: چگونگی تاثیر مسافرت بر روحیه علمی معنوی شیخ صدوق و دستاوردهای آن، نوشته جعفرعلوی آبادی، صفحه ۸۱ تا 94.
مقاله ششم: سیری در اندیشه‌های فقهی شیخ صدوق، نوشته امیر پور شاهرودی، علی فقیهی، صفحه ۹۵ تا ۱۰۶.
مقاله هفتم: گونه شناسی اجتهادات تفسیری - کلامی ابن بابویه، نوشته محسن دیمه کارگراب، محمود کریمی بنادکوکی، صفحه ۱۰۷ تا ۱۳۴.
مقاله هشتم: گفتمان کلامی شیخ صدوق در مقایسه با سایر متکلمان شیعه، نوشته مریم زارعی، صفحه ۱۳۵ تا ۱۵۹.
مقاله نهم: بررسی اندیشه‌های کلامی صدوق در مسئله امامت و مقایسه آن با مفید، نوشته جهانگیر مسعودی، هادی رستگار مقدم گوهری، صفحه ۱۶۱ تا ۲۰۱.
مقاله دهم: کتابشناسی آثار ابن بابویه شیخ صدوق نوشته یحیی میرحسینی، زهرا هاشمی، ص 203 تا 244.
این مقاله به آثار موجود شیخ صدوق می‌پردازد. ذیل هر عنوان کتاب، چند مطلب را بیان می‌دارد: موضوع کتاب، انگیزه نگارش، سبک نگارش، جایگاه کتاب، پیرامتن‌ها و نسخه‌های مطبوع (مراد، چاپ‌های تحقیقی از کتاب است). پس از آن فرازهایی از کتاب برگزیده و نقل می‌کند. ذیل برخی از عنوانها، اطلاعاتی پیرامون کتاب به جز عناوین یاد شده می‌آورد. این مقاله به گونه ای نوشته شده که هم برای اهل تحقیق جذاب است و هم برای افراد متوسط، نکات خواندنی در بر دارد.
مقاله یازدهم: نقش کتب صدوق در میراث مصوّر شیعه، نوشته مرضیه علی پور، صفحه ۲۴۵ تا ۲۶۸.
در این مقاله، نسخه‌های مصوّر برگرفته از آثار صدوق با شاخص‌های هنری معرفی شده است، مانند: نگاره فالنامه کتابخانه طوپقاپی سرای، نگاره فتح خیبر، نگاره زینب کذابه و درندگان و ...
مقاله دوازدهم: معرفی امالی شیخ صدوق و بررسی مجلسی از آن، نوشته ابراهیم صالحی حاجی آبادی، صفحه ۲۶۹ تا ۲۹۰.
این مقاله پس از معرفی کلی کتابهای امالی و ویژگی‌های کلی امالی صدوق، به مجلس ۲۷ تا ۳۲ اشاره می‌کند که در باب مقتل سیدالشهدا علیه السلام است. آنگاه به تفصیل به مجلس سی ام می‌پردازد که در باب مقتل سیدالشهدا از امام سجاد علیهما السلام روایت شده است، و آن را بررسی و تحلیل محتوایی می‌کند.
شایان توجه است که استاد سید محمد رضا حسینی جلالی در باره این چند مجلس رساله مستقلی نوشته که انتشارات دار زین العابدین منتشر کرده است.
مقاله سیزدهم: دیدگاه متأخّران امامیه در مورد مرسلات شیخ صدوق با تکیه بر دیدگاه امام خمینی، نوشته سید سجاد غلامی، ابوالفضل حاجی حیدری ورنوسفادرانی، صفحه ۲۹۱ تا. ۳۰۸.
این مقاله دیدگاه امام خمینی را در اعتماد بر مرسلات شیخ صدوق (که در دو کتاب او، کتاب الطهارة و کتاب البیع بیان کرده) بررسی و با مطالعه تطبیقی تحلیل می‌کند.
مقاله چهاردهم: بررسی شیوه تدوین و تصویب کتاب الاعتقادات شیخ صدوق شیخ صدوق، نوشته اصغر طهماسبی بلداجی، صفحه ۳۰۹ تا ۳۲۹.
این نوشتار به روش شناسی کتاب الاعتقادات می‌پردازد.
مقاله پانزدهم: روش تدوین فتوا در کتاب من لایحضره الفقیه نوشته نهله غروی نائینی، نیرۀ جادوانی، صفحه ۳۳۱ تا ۳۳۹.
مقاله شانزدهم: کاوش معنایی مولی در معانی الاخبار، بر پایه حدیث من کنت مولاه فعلی مولاه، نوشته سید جواد یوسفی، صفحه ۳۴۱ تا ۳۵۷.
مقاله هفدهم: معرفی یکی از مشایخ ناشناخته شیخ صدوق، ابوسعید عبدالله بن محمد بن عبدالوهاب سجزی (رازی)، نوشته علی اصغر نجابت، صفحه 359 تا 372.
نگارندۀ مقاله احتمال داده که ابوسعید رازی، راوی دفتری حدیثی از علی بن عبدالله اسکندرانی باشد که صدوق 12 حدیث از این دفتر (همه در فضائل حضرت امیر) نقل کرده است. آنگاه می‌گوید: شاید بتوان گفت که این دفتر، از اسکندریه به ری منتقل شده و از میراث فرهنگی دولت فاطمیان بوده که به دولت آل بویه رسیده است.

[3]

در باره این کتاب چند نکته قابل ذکر است:
1. در بارۀ شیخ صدوق آثاری نوشته شده، چنانکه دیدیم. ولی غالبا یا زندگی نامه جامع است (مختصر یا مفصل)، یا کتابهای قطور با محوریت یکی از آثار او.
جای یک مجموعه مقالات که عناوین متعددی به شیوۀ موضوع محوری در قالب مقاله باشد، خالی بود که این کتاب، پر کرده است. گرچه عظمت صدوق و ارزش میراث گرانبهای او مجموعه‌های دیگری می‌طلبد.
2. نگارندۀ سطور در تقسیمی شتابزده مقالات کتاب را در چند گروه دسته بندی کرده است:
• مقالات کلی: شماره 1 تا 5.
• مقالات مروری متن محور: شماره 6 تا 9، و 14 تا 16.
• مقالات کتابشناسی: شماره 10.
• مقالات پژوهشی: شماره 11 تا 13 و 17.
3. اگر چند سطر کوتاه در معرفی علمی نویسندگان در بخشی از کتاب نوشته می‌شد، بهتر بود.
4. این کتاب، مانند غالب منشورات سازمانهای دولتی و همایشهای آنها، توزیع بسیار نامناسبی دارد. تا آنجا که جست و جوی من در اینترنت و در موجودی کتابخانه‌ها نشان داد، نه اطلاع رسانی ای در خور این کتاب در فضای مجازی انجام شده و نه حتی نسخۀ آن به کتابخانه‌ها رسیده است.
این واقعیت، عزم مرا در سامان دادن به این یادداشت عجولانه که در فرصتی بس کوتاه انجام شد، بیشتر محکم کرد که حاصل این همایش را، گرچه در حدّ مختصر، بشناسانم. امیدوارم سازمان اوقاف، توزیع کتاب در سطح عموم و ارسال کتاب دستکم به کتابخانه‌های عمومی را جدّی بگیرد و دستاورد پژوهشیان را در سطح گسترده توزیع کند.

[4]

نگارش اولیۀ این یادداشت، در زمانی کوتاه، عصر جمعه سوم فروردین 1397 در هنگام زیارت مزار نورانی جناب شیخ صدوق و بزرگانی که در جوار آن بزرگ مدفون اند، انجام شد.
این روز، مصادف بود با پنجم ماه رجب، سالروز شهادت جناب ابن سکّیت، دانشور و ادیب بلندمرتبۀ شیعه، که به دست متوکّل، به شهادت رسید. بدین روی، پاداش معنوی این قلم انداز را به روح بلند آن شهید والامقام تقدیم می‌دارم.
از خدای بزرگ می‌طلبم که به ما توفیق دهد امانتی را که آن بزرگ مردان به ما سپرده اند، چنانکه شاید و باید، پاس داریم و همگان مشمول ادعیۀ زاکیۀ امام عصر ارواحنا فداه قرار گیریم.